“Ik vind het fascinerend hoe elke piano anders is dan de volgende”, aldus componist en pianist CARLOS CIPA uit München. Hij bespeelt er maar liefst elf op zijn nieuwe album Correlations.
De locatie voor het interview is een zonnig park in München. De sociale afstand is er overeenkomstig de lokale corona-richtlijnen. De sociale afstand tussen Carlos Cipa en mijzelf is die van een Skypeverbinding tussen München en Amsterdam.
“Sakamoto is een van mijn meest favoriete artiesten. Ik denk dat zijn ‘async’ album de beste plaat van het afgelopen decennium is. Ik heb de isolatie-concerten* gezien die hij onlangs online heeft gezet, en ze waren ongelooflijk. Het is gewoon de hele performance en hoe die is gefilmd. Zijn aandacht voor detail geeft het iets verbluffends. Sakamoto is best wel een invloed.”
Ik had de naam van de Japanse musicus genoemd, samen met het nieuwe album van Einstürzende Neubauten ‘Alles In Allem’ en zijn eigen ‘Correlations’, als muziek waar ik in de afgelopen periode van lockdown veel naar luisterde. “Dan ben ik in goed gezelschap”, lacht hij, “en dan vooral Sakamoto”. Hij legt uit: “Je gaat als componist naar een punt waar elke noot essentieel is. Ik bedoel, mijn muziek is, in zekere zin, niet virtuoos. Elke noot moet dus tellen. En als je muziek tot een minimum herleidt, dan is het echt belangrijk dat je weet wat een akkoord moet betekenen, wat een melodie doet in die context. En ik denk dat Sakamoto hierin echt een meester is. Hij doet niet veel. Maar wat hij doet is volledig gecontroleerd en artistiek verantwoord. En ik zie dat als iets waar een kunstenaar echt naar toe moet werken om in zijn output te krijgen. In dat opzicht is hij enorm inspirerend.”
‘Correlations’ is veruit Carlos Cipa’s meest avontuurlijke album tot nu toe. Dat is opmerkelijk, want dat was zijn vorige album, ‘Retronyms’, op het moment van uitkomen in 2019 ook al. Op dat album, zijn derde, combineerde hij zijn achtergrond als klassiek geschoolde pianist en componist met zijn interesse voor pop, jazz en elektronische muziek in al zijn verschillende facetten. Cipa zelf omschreef ‘Retronyms’ als “gewijd aan het idee om mijn eigen klankwereld te creëren”. ‘Retronyms’ was in 2019 een mijlpaal. Net als ‘Correlations’ nu.
ELF PIANO’S
Voor ‘Correlations’ keerde Carlos Cipa terug naar de piano als solo-instrument. Of beter: piano’s. Hij beperkte zich voor de opnamen niet tot één piano, maar bespeelde er maar liefst elf. Hij selecteerde zes vleugels, drie staanders, een tafelpiano (ook wel vierkante piano genoemd) en een Fender Rhodes. Hij koos elk instrument om zijn eigen karakter. Zo noemt hij een 1975 C-Model Steinway “misschien wel het meest perfecte instrument waar ik ooit op heb gespeeld”, terwijl hij een Yamaha Upright uit 1981 prijst om de “satijnzachte” kwaliteit. Van een Pleyel-vleugel uit 1834 wilde hij op het moment dat hij de toetsen aanraakte “het broze geluid onmiddellijk opnemen”. Een Broadwood-vleugel uit 1875 werd juist weer gekozen voor de “historisch houten klank”. Cipa bespeelt op ‘Correlations’ verder een versleten Zierold-vleugel uit het begin van de twintigste eeuw, een Ritter uit de Tweede Wereldoorlog en zelfs een oud en kapot instrument dat hij vond met een draadwerk van spinnenwebben in het binnenwerk.
Carlos Cipa verzamelde de piano’s die hij voor ‘Correlations’ wilde gebruiken. En begon met spelen. Althans, zo klinkt het. Hij speelt, mijmert, improviseert en zoekt naar noten (‘Sitting at a dead piano, trying to find some notes that work’), steeds nieuwsgierig naar wat de piano hem brengen zal, welke ingevingen er zullen opborrelen. Het resultaat is een weefwerk van muzikale interacties en sferen, van diep romantisch, via subtiel en elegant tot meeslepend en betoverend.
“Het belangrijkste doel van ‘Correlations’ was meer van mijn eigen spel en muzikaliteit te ontdekken”
Carlos Cipa: “Mijn vorige album, ‘Retronyms’, is gemaakt met veel verschillende instrumenten en allerlei muzikanten die ik in mijn studio uitnodigde. ‘Correlations’ is anders. Het belangrijkste doel van ‘Correlations’ was meer van mijn eigen spel en muzikaliteit te ontdekken. Ik wilde het moment van creëren in de muziek zelf voelen. Dus nam ik maar twee weken de tijd om het album op te nemen. Ik koos de verschillende instrumenten of beter gezegd de verschillende piano’s en vervolgens reisden we met mijn studio-apparatuur naar de plaatsen waar ze stonden. De meeste stukken waren niet echt af voordat ik ze opnam. Ik had daardoor de vrijheid ze te ontwikkelen op het moment van de opname zelf, met daarbij de instrumenten tot mijn beschikking die het stuk moesten inspireren, en niet andersom. Eerder ontdekte ik, vooral als ik op tournee ben, dat elke piano anders reageert op muziek, vooral als je je eigen muziek speelt en daarin een element van improvisatie hebt. Dan beïnvloedt de piano wat je op het podium doet. En natuurlijk, als ik op tournee ben, zijn de instrumenten meestal vrij normale piano’s. Dus zocht ik voor het album meer extremen. De Pleyel-vleugel uit 1834 bijvoorbeeld is totaal anders dan de piano in mijn studio, de staander, de Yamaha Upright. De inspiratie die je krijgt van het instrument en teruggeeft in je muziek: dat was mijn drijfveer voor dit album. En dus was er ruimte voor momenten die ik ter plekke inpaste, zoals de piano die echt kapot was. Ik zag dat ding in de gang staan en we namen gewoon een paar ’takes’ op en creëerden zo een uniek moment dat anders niet op het album zou staan.”
Daarbij heeft elk instrument zijn eigen mogelijkheden en beperkingen. Carlos Cipa: “Dat is precies wat het eindproduct heeft bepaald. En vooral hoe een imperfectie van een piano een andere sfeer aan de muziek kan geven. Hoe dat werkt, dat wilde ik tijdens het opnemen onderzoeken. Je maakt je de piano eigen en schrijft de muziek terwijl je speelt. Er is wel het basis-idee van een stuk, maar vervolgens ontwikkel je dat verder op het instrument en voel je de imperfecties, voel je het personage, voel je de sfeer die de piano creëert, terwijl je speelt, en dat leg je meteen in de eerste momenten vast. Soms deden we maar één of twee ’takes’. En dat moest het dan zijn. Anders raak je die eerste, belangrijke momenten van het scheppingsproces kwijt. Ik besteed gewoonlijk veel aandacht aan details. Normaliter kan het maanden duren om stukken te ontwikkelen. Maar voor ‘Correlations’ wilde ik op het moment zelf functioneren. Daarom beperkte ik de tijd die ik nodig had om de ideeën uit te werken en hield ik de opnameduur kort. Het waren slechts twee weken waarin alles gebeurde.”
De imperfectie in een kunstwerk draagt vaak bij aan de gelaagdheid die het interessant maakt. Carlos Cipa kan die stelling onderschrijven, zegt hij. “Maar je moet wel weten wat met imperfecties te doen. Het kan niet willekeurig zijn. Je moet je niet achter imperfecties verschuilen. Je moet echt weten wanneer imperfecties de compositie kunnen verbeteren. Ze kunnen die namelijk ook om zeep helpen. Het is belangrijk om echt te weten wanneer imperfecties kunnen werken, en wanneer niet.”
VERHALEN
Kreeg hij tijdens het opnameproces veel te maken met onverwachte elementen die naar voren kwamen als een verrassende toevoeging voor de muziek?
Carlos Cipa antwoordt bevestigend: “Zeker. Zoals ik voor ‘Correlations’ verschillende piano’s gebruikte, koos ik ook voor verschillende opnamemethoden. Ik reisde met een geluidstechnicus, een vriend van mij. We hadden een beperkte opstelling voor de opnamen: een laptop met twee voorversterkte microfoons. Maar daarnaast hadden we wat oude bandrecorders en zelfs een dictafoon meegenomen. De diverse piano’s stonden in allerlei soorten kamers, geen studio ruimtes. En sommige van die kamers kenden we niet. We moesten dus vanuit verschillende invalshoeken te werk gaan. Op het moment dat we ergens binnenkwamen, was het: oké, dit is de ruimte, hoe reageert de piano, hoe is de interactie met de ruimte? En er was de tapemachine die we voor sommige opnamen gebruikten, een oude Nagra IV S. Die vertoonde een aantal rare storingen. Het linkerkanaal viel tijdens de opnamen een aantal momenten uit, en dat werd steeds erger. Dat is hoorbaar in sommige stukken. Maar dat de kwaliteit van de opnamen verslechtert, geeft het album ook wel een verhaal. Er is dus een storing die begint in het eerste deel van het album. En in het laatste stuk was dit de opname die het meest beschadigd was. Je hoort dat de tape verslechtert. Dat geeft een tweede verhaallaag bovenop de muziek. En dit is, denk ik, iets waar je je bij het opnemen van muziek op moet richten. Dat de manier waarop je opneemt, een nieuwe laag aanbrengt die bijdraagt aan de manier hoe je de muziek vastlegt en ervaart. Met de dictafoon die ik noemde, hebben we de staander in mijn studio opgenomen: ‘We tell ourselves stories in order to listen’. Het is een dictafoonmachine uit de jaren 50, gemaakt door een firma genaamd Assman. Je neemt op met een kunststof schijf met daarop een ferromagnetische coating. We hadden het apparaat net een week voor de opname op eBay gekocht om het uit te proberen, en het klonk magisch.”
“Ik vind het oké als mensen de stukken op ‘Correlations’ in een andere volgorde willen afspelen, of er nummers uit gooien”
De manier waarop naar muziek wordt geluisterd heeft grote impact op hoe die overkomt, wordt beleefd. En de keuze is tegenwoordig best groot. Zo zijn er naast ‘traditionele’ dragers als vinyl (lp), cd en cassette nog SACD en Blu-ray, kan muziek worden gestreamed, en er zijn natuurlijk de live uitvoeringen.
Carlos Cipa: “Ik ben er altijd een voorstander van dat luisteraars zelf bepalen hoe ze naar mijn muziek luisteren. Ik probeer ook te voorkomen dat ik met titels concreet aangeef wat mensen moeten horen. De muziek is dus vrij voor interpretaties. En ik denk dat het heel belangrijk is dat mensen creatief kunnen zijn in de manier waarop ze naar muziek luisteren. Ik luister zelf veel naar vinyl. Maar ik stream ook. Ik besteed heel veel aandacht aan hoe een opname uiteindelijk klinkt, maar uiteindelijk zullen toch veel mensen de muziek beluisteren via eenvoudige earplugs. En misschien dat de ervaring dan anders is dan wanneer je de muziek over een geweldig geluidssysteem hoort. Maar ik ben ervan overtuigd dat wanneer de muziek een bepaalde kwaliteit heeft, hij over elke systeem goed klinkt. Ik vind het ook wel oké als mensen de stukken op ‘Correlations’ in een andere volgorde willen afspelen, of er nummers uit gooien. Dat is volledig aan hen. En natuurlijk heb ik zelf wel een idee over de volgorde. Dat vind je terug op de vinyl uitgave. Maar als mensen op een andere manier willen luisteren, ik vind het prima.”
PIANOKRUK
Carlos Cipa geeft de luisteraar op ‘Correlations’ het gevoel naast hem te zitten op de pianokruk. Samen met zijn gehoor verkent hij het binnenste van de instrumenten, de materialen waarvan ze zijn gemaakt, de klanken, de speelmogelijkheden, de uitdagingen die zij de bespeler bieden. Carlos Cipa: “Ja, dat is wat er in veel stukken gebeurt, eigenlijk. Ik wilde het moment van het muziek maken vastleggen voor de luisteraars, op een manier dat zij dit samen met mij kunnen beleven.”
Zoals gezegd zijn titels in dit proces van ondergeschikt belang. Toch staat er een op ‘Correlations’ die intrigeert. Hij is al eerder genoemd: ‘We tell ourselves stories in order to listen.’ De pianist legt uit dat de titel in zekere zin kritiek is op het feit dat mensen in de muziekindustrie en dan met name de marketingafdelingen, voor instrumentale muziek altijd een verhaal nodig hebben om deze te promoten. Carlos Cipa: “Mijn opvatting over de instrumentale muziek die ik maak is: kom binnen, kom binnen in de muziek. Ik heb geen plaatjes van een oceaan of een groep bomen, waar ik dan een liedje over maak. Ik zit helemaal in het muzikale materiaal zelf. En daarin wil ik geen verhaal vertellen bovenop de muziek dat er niet echt mee te maken heeft. Deze titel is dus in zekere zin een kritiek hierop, maar dan gebracht op een manier waarop het verhaal zichzelf vertelt. Dus het is tegelijkertijd een dubbel iets. Ik denk dat we vooral van muziek moeten genieten. En als mensen daar beelden bij zien, uitstekend. Maar dat moet iets van henzelf zijn. Geen marketing verhaal er bovenop, dat niet echt klikt met de muziek.”
TOEKOMST
In 1993 was ik in Tunesië voor een symposium over Arabische en mediterrane klassieke muziek. Ik bracht daar enige tijd door met een componist uit Malta, Charles Camilleri. En hij zei: “Paradoxaal genoeg kunnen wij de weg die uit de doodlopende stegen van de geschiedenis naar de wegen van de toekomst voert, vinden door onze wortels te herontdekken.” Ik schreef eerder over ‘Alles in Allem’, het nieuwe album van Einstürzende Neubauten, dat Blixa Bargeld c.s. hierop met open blik vanuit de wortels van het verleden naar de toekomst kijken. En hetzelfde geldt voor Carlos Cipa. De pianist keerde voor ‘Correlations’ terug naar zijn wortels en creëerde van daaruit een andere, nieuwe muzikale weg.
Carlos Cipa: “Het is goed om als muzikant te weten waar je vandaan komt. Voor mij liggen de wortels diep in de klassieke muziek. Ik begon met klassieke muziek spelen toen ik zes was. Later, toen ik ouder werd, kwamen er allerlei andere soorten muziek in mijn leven en veranderde alles. Maar de afgelopen jaren voelde ik als luisteraar en genieter van muziek meer en meer de behoefte om terug te keren naar klassieke muziek. Meer recent leerde ik om oude instrumenten te bespelen – er is een enorme beweging om klassieke muziek te spelen op ongerestaureerde of nieuw gebouwde oude piano’s. Ik kwam veel fantastische pianisten tegen, die op topniveau Mozart en Schubert uitvoerden op deze piano’s, en ik wilde deze manier van muziek presenteren leren kennen alvorens zelf op oude Broadwoods en Pleyels te gaan spelen. Dus ja, het is belangrijk om de wortels te begrijpen alvorens deze te implementeren en nieuwe muziek te creëren. Je bent altijd onderweg om je eigen stem te vinden en je eigen aanpak voor het maken van ultieme kunst, het maken van muziek. En het lijkt erop dat dat een nooit eindigend, een eindeloos leerproces is.”
Carlos CIPA – Correlations (on 11 pianos)
Warner Classics
Foto’s Carlos Cipa: ©Johannes Brugger
Je kunt het album beluisteren via je favoriete streamingdienst of hier digitaal bestellen; LP en CD komen uit op 11 september.
*Ryuichi Sakamoto – Improvisation for Sonic Cure / Ryuichi Sakamoto: Playing the Piano for the Isolated