Aan het einde van zijn experimentele film ‘Le livre d’image’ (2018) – ‘Bildbuch’ in de Duitse bewerking – over de situatie waarin de mensheid zich bevindt en de dreigende crises van onze tijd, zegt de Franse filmlegende Jean-Luc Godard: “Geloof me, we zijn niet droevig genoeg om van de wereld een betere plek te maken.” Het is een triest stemmende conclusie, maar wie het boek ‘De onbewoonbare aarde’ van de Amerikaanse schrijver en historicus David Wallace-Wells leest, begrijpt het waarom van de gedachte.
De opwarming van de aarde kan tegen 2100 meer schade aan de Amerikaanse economie toebrengen dan zelfs de grote financiële crisis van 2008 deed. Deze boodschap staat in een recent 1600 bladzijden dik rapport van het Amerikaanse National Climate Assessment (NCA), de Nationale Beoordeling van het Klimaat, in opdracht van het congres uitgewerkt en geschreven door wetenschappers van dertien overheidsagentschappen met hulp van andere wetenschappers. De genoemde conclusie vond ook zijn weg naar het boek ‘De onbewoonbare aarde’ van de Amerikaanse schrijver en historicus David Wallace-Wells. Hij beschrijft hierin de complexiteit en verwachte chaos van de gevolgen van de klimaatverandering waarmee de planeet en dus ook wij worden geconfronteerd, nu en in de toekomst. Het is een klimaatverandering die gemakshalve nogal eens wordt teruggebracht tot de uitstoot van CO2 en de angst voor de stijgende zeespiegel als gevolg van de smeltende ijskappen. Het is echter allemaal veel en veel erger, zo legt David Wallace-Wells in zijn boek uit. Klimaatverandering is geen langzaam proces, zoals vaak wordt gedacht, iets wat we volgens menige opportunistische politicus met de nodige techniek nog wel kunnen stoppen. Met de onheilspellende gevolgen ervan hebben we namelijk nu al te maken: hete zomers, grote droogten, verwoestende overstromingen en orkanen. Natuurrampen waarvan we vroeger maar zo heel af en toe hoorden, zetten tegenwoordig jaarlijks het leven van miljoenen op zijn kop. Mozambique dat in korte tijd twee keer wordt getroffen door een verwoestende cycloon. Het is het nieuwe normaal. In dit nieuwe normaal is het recente bericht dat er in India zo’n 800.000 mensen worden geëvacueerd vanwege de komst van de orkaan Fani al klein nieuws, een ver-van-ons-bed-show.
Veel mensen, zo zegt David Wallace-Wells, beschouwen de opwarming als een soort schuld, moreel en economisch, die is opgebouwd sinds het begin van de industriële revolutie. In dit kader wordt ook wel gesproken van “de wraak van de tijd”. Die schuld zou nu, enkele eeuwen later moeten worden betaald. Echter, meer dan de helft van het CO2 toegevoegd aan de atmosfeer door het gebruik van fossiele brandstoffen, is uitgestoten in de afgelopen drie decennia. Het klimaatverdrag van de Verenigde Naties is ondertekend in 1992. Daarmee was de wetenschappelijke kennis over dit onderwerp een algemeen aanvaard feit. En toch hebben we daarna net zoveel rotzooi in de lucht uitgestoten, terwijl we wisten wat we deden, als in al die eeuwen dat we ons niet bewust waren van de gevolgen van ons handelen. Dat gezegd hebbend, de legendarische Duitse wetenschapper en ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt zag al in zijn tijd, aan het einde van de achttiende, begin negentiende eeuw, een verband tussen klimaatverandering en menselijk handelen.
David Wallace-Wells is geen klimaatactivist, zegt hij zelf. Sterker, hij ziet zichzelf niet eens als natuurliefhebber en woont al zijn hele leven in steden. Hij is naar eigen zeggen: “net als elke andere Amerikaan die zich zijn of haar hele leven niets heeft aangetrokken van, en zich maar al te graag heeft laten misleiden over, klimaatverandering, de grootste bedreiging waarmee het menselijk leven op aarde ooit te maken heeft gehad, een bedreiging met een ongekende reikwijdte, te weten die van het leven zelf.”
In ‘De onbewoonbare aarde’ brengt David Wallace-Wells de laatste wetenschappelijke inzichten samen tot wat gezien kan worden als een schokkende aanklacht. Een aanklacht omdat we er volgens de schrijver “maar niet in slagen om een betere toekomst voor ons te zien, laat staan dat we naar zo’n idee handelen”. Hij vertelt ons alles wat we niet willen maar volgens hem wel moeten weten over klimaatverandering.
David Wallace-Wells zet niet aan tot klimaatpaniek, al mogen we gerust bang zijn voor wat er op ons afkomt als de in het Klimaatakkoord van Parijs afgesproken doelstelling om de opwarming van de aarde tot twee graden Celsius te beperken wordt overschreden, een scenario dat zeer waarschijnlijk is. En zelfs die twee graden leiden al tot niet te beschrijven rampen. Het laatste, eind vorig jaar gepubliceerde rapport van het internationale klimaatpanel van de Verenigde Naties IPCC is daarover ronduit alarmerend. Er wordt in aangegeven hoeveel erger de klimaatverandering wordt als de gemiddelde temperatuur de anderhalve graad overstijgt. “Maar waarom luisteren jullie dan niet naar die klimaatwetenschappers?” Het is de terechte vraag van de tienduizenden scholieren die de laatste maanden wereldwijd pleinen en straten bezetten om aandacht te vragen voor het klimaat en hun toekomst.
In het eerste gedeelte van ‘De onbewoonbare aarde’, ‘Kettingreacties’ genaamd, vat de schrijver in het kort samen wat de lezer verderop in het boek te wachten staat, te weten ‘Facetten van chaos’. Daarin komen onderwerpen aan bod als hittesterfte, honger, verdrinking, natuurbranden, niet-natuurlijke rampen, slinkende zoetwatervoorraden, stervende oceanen, ongezonde lucht, opwarmingsplagen, economische ineenstorting en klimaatconflicten. Het boek geeft op caleidoscopische wijze – na ‘Facetten van chaos’ komt ‘De klimaatcaleidoscoop’ – rekenschap van de nadelige gevolgen van de voortzetting van het menselijk leven zoals dat nu gaat.
De cryptomunt bitcoin produceert momenteel net zo veel CO2 als een miljoen transatlantische vluchten.
‘De onbewoonbare aarde’ is geen voorspellend boek. Zeker niet. Wetenschappers kunnen van alles berekenen, in modellen uitwerken die steeds beter laten zien wat ons te wachten staat. Ook de kruisverbanden tussen de verschillende processen worden steeds duidelijker. Er is echter één factor die zeer onvoorspelbaar is en die een grote invloed heeft: de mens. Enkele voorbeelden: Het is de mens die weigert zijn voedingspatroon aan te passen. Het is de mens die vraagt naar bitcoins – de cryptomunt produceert momenteel net zo veel CO2 als een miljoen transatlantische vluchten. Het is de mens die in 2018 in Brazilië, het land waarin zich het grootste deel van het Amazone regenwoud bevindt, de ultrarechtse Jair Bolsonaro tot president heeft gekozen. De bomen in het Amazonegebied zijn momenteel goed voor opname van een kwart van alle CO2 die op land wordt geabsorbeerd. De nieuwe Braziliaanse president wil het regenwoud openstellen voor ontwikkeling. Dat betekent ontbossing. Braziliaanse wetenschappers schatten dat als gevolg hiervan er tussen 2011 en 2030 het equivalent van 13,12 gigaton CO2 vrijkomt. In 2018 bedroeg de uitstoot van de Verenigde Staten ongeveer vijf gigaton. In datzelfde Brazilië, en dat was ook al zo onder de linkse presidenten Lula en Rousseff, wordt het verlies aan zoetwater door lekkage en diefstal geschat op 40 procent. Zelfs in de Verenigde Staten gaat zo’n 16 procent verloren. Iets soortgelijks zien we bij energie. Ongeveer 70 procent van de energie die de planeet produceert gaat momenteel verloren als restwarmte. Als de gemiddelde Amerikaan de CO2-voetafdruk van de gemiddelde Europeaan aanhield, zou de CO2-uitstoot van de Verenigde Staten worden gehalveerd. Als de rijkste tien procent van de wereldbevolking dit zou doen, zou de totale uitstoot in de wereld met een derde verminderen. “En waarom zou dat niet kunnen?” vraagt David Wallace-Wells zich af. “Gezien wat er op het spel staat, hebben we geen keus.”
Veel scholieren die wereldwijd protesteren voor het klimaat zijn bang. David Wallace-Wells geeft toe dat ook hij bang is: “Ik ben niet alleen. Wat voor invloed die steeds verder uitdijende angst zal hebben op onze ethische impulsen naar onze medemensen, en wat voor beleid zal voortkomen uit die veranderende impulsen, is een van de meest diepgaande vragen waarvoor het klimaat de planeet die het omhult stelt.”
Tegen het einde van zijn boek schrijft hij: “Als mensen verantwoordelijk zijn voor het probleem, moeten ze ook in staat zijn om het op te lossen. Maar voorlopig zijn de meeste mensen geneigd om voor die verantwoordelijkheid weg te lopen, niet om die te aanvaarden. We willen die verantwoordelijkheid vaak niet eens zien.”
En dan dit:
Hoe kunnen wij slapen terwijl onze bedden branden?
Musici, kunstenaars in het algemeen, zien de tekenen van de tijd vaak eerder dan anderen. ‘It’s The End Of The World As We Know It’ zingt Michael Stipe van de Amerikaanse rockband R.E.M. in het nummer met dezelfde titel. Het stond op het album ‘Document’ uit 1987 en werd in november van datzelfde jaar uitgebracht als single. In hetzelfde jaar bracht de Australische rockband Midnight Oil het album ‘Diesel and Dust’ uit, met daarop ‘Beds Are Burning’. Het nummer was aanvankelijk bedoeld als protestlied tegen de dubieuze Australische landpolitiek ten aanzien van de oorspronkelijke bewoners van het continent, maar werd later omgewerkt om aandacht te vragen voor de wereldwijde opwarming van de aarde. ‘If a tree falls in the forest, does anybody hear?’ vroeg Bruce Cockburn een jaar later op zijn langspeler ‘Big Circumstance’, een plaat waarop de Canadese zanger-liedschrijver wijst op de ondergang die dreigt voor de laatste grote natuurgebieden en de gevolgen daarvan voor het ecologisch evenwicht op de planeet aarde. Weer een paar jaar later, in 1992, het jaar van de United Nations Conference on Environment and Development (UNCED) in Rio de Janeiro, ook wel Rio de Janeiro Earth Summit en ECO92 genoemd, was er het album ‘The Future’ van de Canadees-Joodse zanger-dichter Leonard Cohen. Bood deze elders op het album nog een sprankje hoop met het vaak geciteerde ‘There is a crack in everything, that’s how the light gets in’ (‘Anthem’), in de titelsong is het door hem geschetste toekomstbeeld van het diepste zwart. De toekomst brengt ons moord. En chaos.
And now the wheels of heaven stop
you feel the devil’s riding crop
Get ready for the future:
it is murder
Michael Stipe, die de tekst schreef van ‘It’s The End Of The World’, vertelde dat hij vaak droomde over het einde van de wereld, maar wat er later kwam, dacht hij toen, kon alleen maar beter worden. De volledige titel luidde dan ook ‘It’s The End Of The World As We Know It (and I Feel Fine)’. We zijn inmiddels meer dan dertig jaar verder en de wereld zoals wij die kennen loopt inderdaad op zijn einde. Maar dat de toekomst beter gaat worden, is zeer onwaarschijnlijk. Het internationale klimaatpanel IPCC, opgericht een jaar nadat Stipe zijn ‘einde van de wereld’ song schreef , is hier duidelijk over: Klimaatverandering is er, het kost onnoemelijk veel geld en het is dodelijk.
The time has come
To say fair’s fair
To pay the rent
To pay our share
The time has come
A fact’s a fact
It belongs to them
Let’s give it back
How can we dance when our earth is turning
How do we sleep while our beds are burning