Steve Reich
&
Gerhard Richter
Hij wordt wel de belangrijkste levende Amerikaanse componist genoemd. Steve Reich (1936) veranderde met zijn baanbrekende werken de klanken en kleuren van de moderne muziek. Onlangs kwam van hem het album ‘Reich/Richter’ uit, gebaseerd op een interdisciplinair samenwerkingsverband met de Duitse kunstenaar Gerhard Richter (1932).
De carrière van Steve Reich begon in het begin van de jaren zestig in New York met het mollen van de taxi waarin hij, net als zijn toenmalige maatje Philip Glass (met wie hij ook nog een verhuisbedrijfje had), door de straten van de Big Apple scheurde. Hij had met een mes een gat in het dak van zijn auto geboord om een microfoon op het dak te monteren. Die sloot hij aan op een bandrecorder die onder de zitting was geïnstalleerd. Daarna was hij gaan rijden. Bergen tapes verzamelde hij op die manier, die hij later tot kleine geluidscollages verwerkte.
IJkpunten
Steve Reich wordt vaak tot de minimalistische componisten gerekend. Zijn werk omvat echter zoveel meer. Hij bestudeerde in de jaren zestig en zeventig Afrikaanse ritmes en Balinese gamelan. Dat resulteerde onder andere in ‘Drumming’, een werk in vier delen voor vier paren gestemde bongo’s, drie marimba’s, drie glockenspielen, twee vrouwenstemmen, fluiten en piccolo. Rond deze tijd richtte hij ook zijn ensemble Steve Reich and Musicians op. Het gezelschap bestaat nog altijd, met een groot deel van de oorspronkelijke leden.
Veel werken van Steve Reich groeiden uit tot ijkpunten in de moderne Amerikaanse muziek, zoals ‘Music for 18 Musicians’, algemeen beschouwd als zijn meest kenmerkende werk.
De eerste schetsen voor ‘Music For 18 Musicians’ schreef hij in mei 1974. Het duurde daarna nog twee jaar voor het stuk helemaal af was. De structuur van ‘Music for 18 Musicians’ is gebaseerd op een cyclus van elf akkoorden die aan het begin van het stuk worden gespeeld en aan het einde herhaald. Alle instrumenten en stemmen spelen of zingen de pulserende noten bij elk akkoord. De secties zijn getiteld ‘Pulses’ en ‘Section I-XI’. Het betreft hier ‘minimal’ in de letterlijke zin van het woord. Er is sprake van een gelijkmatige, muzikale ontwikkeling in de herhaling van de motieven, zoals door de musici gespeeld op onder andere viool, cello, piano, marimba, xylofoon en klarinet en bijgestaan door de woordloze vocalen van vier zangeressen. Waar veel van zijn collega’s met dit soort exercities nogal eens op dood spoor belandden, slaagde Reich er in om een fascinerende en vooral ook levende muziek te creëren, warm en vol emotie. ‘Music For 18 Musicians’ is met stip Reich’s meest beroemde werk en een van de meest invloedrijke hedendaagse klassieke composities van de late twintigste eeuw.
Treinen
Zijn werk ‘Different Trains’ mag ook niet onvermeld blijven, zeker in deze tijd van groeiend anti-semitisme en treinen met vluchtelingen die (weer) door Europa reizen. Steve Reich schreef dit indrukwekkende kwartetstuk over de holocaust eind jaren tachtig voor de strijkers van het Kronos Quartet. Het is een van zijn meest persoonlijke werken. Als kind van gescheiden joodse ouders reisde hij per trein steeds opnieuw tussen het oosten en het westen van de Verenigde Staten heen en weer. In Europa was de holocaust gaande en Reich realiseerde zich later dat hij in een heel andere trein had kunnen zitten.
In ‘Different Trains’ klinken stemmen uit het verleden, zoals van zijn vroegere gouvernante die met hem meereisde tussen Los Angeles en New York, maar ook een gepensioneerde Pullman wagenbegeleider. Reich sprak met hen en met overlevenden van de holocaust die in de Verenigde Staten woonden, allen van zijn eigen leeftijd. Hij zette fragmenten uit de gesprekken apart, sloeg deze op in een computer en probeerde met de klankkleur van de verschillende strijkinstrumenten het geluid van de stemmen zoveel mogelijk te benaderen. ‘Different Trains’, met het jagende Kronos Quartet op de locomotief en het geluid van oude treinen en de stemmen in een ritmische cadans verwerkt, is een van de meest aangrijpende documenten die de modern-klassieke muziek van de twintigste eeuw heeft opgeleverd.
De componist en de kunstenaar
Steve Reich werkte regelmatig samen met kunstenaars, zoals in 1993 met zijn vrouw, de videokunstenares Beryl Korot aan het muziektheaterstuk ‘The Cave’, over de wortels van de abrahamitische religies, jodendom, christendom en islam. Later volgde onder andere de video-opera ‘Three Tales’, over de ramp met de Hindenburg, die in 2002 in première ging tijdens het ‘Vienna Festival’.
De ontstaansgeschiedenis van Reich’s recente album ‘Reich/Richter’ gaat terug naar 2019 en een live uitgevoerde interdisciplinaire locatieperformance, getiteld ‘Reich Richter Pärt’, in cultureel centrum The Shed in Manhattan, New York. Daar werden, onder leiding van curatoren Hans Ulrich Obrist en Alex Poots, schilderijen, nieuwe muzikale composities en film met elkaar gecombineerd.
‘Reich Richter Pärt’ bestond uit een performance en tentoonstelling in twee delen – een waarin componist Steve Reich de schilder Gerhard Richter ‘ontmoette’, de andere ingevuld door Richter en de Estse componist Arvo Pärt (1935). Het zijn alle drie veteranen in de kunst- en muziekwereld, die met hun hoge leeftijd nog midden in de wereld van nu staan en daar met hun werk betekenis aan geven.
De samenwerking van Richter en Pärt bouwde voort op een concept dat Hans Ulrich Obrist en Alex Poots eerder ontwikkelden voor het Manchester International Festival. Daarin versmolt een live-uitvoering van een Pärt koorcompositie met nieuw werk van Richter. De interactie tussen de Duitse kunstenaar en Reich legde verbanden tussen Richter’s wiskundige formules uit zijn boek ‘Patterns’ uit 2012 en de door Steve Reich consequent toegepaste, herhalende muzikale structuren. Ze vonden samen hun weg naar de abstracte beeldinstallatie ‘Moving Picture (946-3)’ van Gerhard Richter en de Duitse filmmaker Corinna Belz (1955), gesynchroniseerd met een live-uitvoering van een nieuwe Reich-compositie.
Nonesuch Records brengt drie jaar na de kunstmanifestatie in New York de eerste opname uit van ‘Reich/Richter’. Na meer dan honderd uitvoeringen in The Shed in 2019, werd ‘Reich/Richter’ eerst uitgevoerd in Londen in de Barbican door de Britten Sinfonia onder leiding van Colin Currie en vervolgens door Ensemble Intercontemporain gedirigeerd door George Jackson in de Philharmonie de Paris-Cité in Parijs, waar de opname voor het album werd gemaakt.
Het album ‘Reich/Richter’ moet het doen zonder de complexe visuele component. Wat dat betreft was een toegevoegde uitgave op DVD wenselijk geweest. Toch kan ‘Reich/Richter’ ook zeer wel op zichzelf bestaan. Dirigent George Jackson voert de musici van het Ensemble Intercontemporain soepel door de organisch in elkaar overvloeiende vier delen van ‘Reich/Richter’, achtereenvolgens ‘Opening’, ‘Patterns & Scales’, ‘Cross Fades’ en ‘Ending’, samen zo’n zesendertig minuten muziek. Het album laat geen nieuwe Steve Reich horen. ‘Reich/Richter’ bevat in dat opzicht geen verrassingen. Er zijn de van Reich bekende pulsen, de ostinato’s en felle polyritmes. Er is de meeslependheid van lang uitgesponnen, ambient-achtige harmonieën die elkaar overlappen. Er is de glinstering in de klankkleuren die de herhaling van motieven oproept. Als extra is er dan ook nog de prachtig beheerste manier waarop Ensemble Intercontemporain de muziek uitvoert, wat roept om een bravo!
‘Reich/Richter’ is als zelfstandige compositie misschien niet zo baanbrekend als eerdere voorbeelden uit het werk van Steve Reich. Dat laat onverlet dat ‘Reich/Richter’ een componist laat horen die nog altijd uitdagingen aangaat en wiens nieuwe muziek er nog steeds toe doet.
Steve Reich – Reich/Richter
Ensemble Intercontemporain o.l.v. George Jackson
(Nonesuch)