SCHOENBERG: ERWARTUNG, PELLEAS UND MELISANDE
Het bos als metafoor voor het onderbewustzijn speelt een belangrijke rol in de werken ‘Pelleas und Melisande’ en ‘Erwartung’ van de Oostenrijkse componist Arnold Schoenberg (1874-1951). Het Bergen Philharmonic Orchestra uit Noorwegen, een van de oudste orkesten in de wereld, nam ze op voor het Britse label Chandos. Edward Gardner dirigeert.
‘Pelleas und Melisande Op. 5’ is een symfonisch gedicht geschreven door de Oostenrijkse componist Arnold Schoenberg (1874-1951) en voltooid in februari 1903. Het laat-romantische orkeststuk ging op 25 januari 1905 in première in de Musikverein in Wenen onder leiding van de componist zelf. Het is gebaseerd op het toneelstuk ‘Pelléas en Mélisande’ van Maurice Maeterlinck. Het thema van een verboden en gedoemde liefde is de rode draad die ‘Pelleas und Melisande Op. 5’ verbindt met het tweede werk op dit album, de uit vier scenes opgebouwde eenakter ‘Erwartung Op. 17’ uit 1909. Ook de plaats van handeling is in beide werken gelijk: een bos, metafoor voor wat leeft in het onderbewustzijn. Maar daar blijft het bij. Zo is ‘Pelleas und Melisande’ een tonaal werk, terwijl ‘Erwartung’ atonaal is. De kleurrijke lezing van beide werken door het Bergen Philharmonic Orchestra onder leiding van dirigent Edward Gardner verbindt ze dan weer wel. Het orkest checkt eerst in met ‘Pelleas und Melisande’, een stevig aangezette, dynamische reis langs en door weelderige muzikale landschappen en diepe emoties. Het hoofdthema hier is de cyclus van schepping en vernietiging. Maurice Maeterlinck huldigde na bestudering van de metafysica van Pythagoras de opvatting dat menselijk handelen wordt bepaald door Eros (liefde / zuiverheid) enerzijds en Anteros (wraak / chaos) anderzijds. De combinatie van deze twee resulteert in een eeuwig durende cyclus: kalmte, vrede wordt daarin gevolgd door onenigheid, oproer en daarna verandering. De hoofdpersonen Pelléas en Mélisande hebben een liefdesband, die beetje bij beetje en onherroepelijk naar een fataal einde leidt. Schoenberg vertaalde de weg die zij afleggen in een lyrische compositie van ongeveer 45 minuten die in één doorgaande beweging wordt uitgevoerd. Tempomarkeringen als Heftig, Sehr rasch, Ein wenig bewegt, Langsam enzovoort bakenen de onderling verbonden secties af.
‘Erwartung’ is het verhaal van een diepmenselijke ervaring
Van een heel andere soort is ‘Erwartung’. Over deze opera-monoloog voor solo-sopraan begeleid door groot orkest schreef de componist: “In ‘Erwartung’ is het doel om in slow motion alles weer te geven dat gebeurt tijdens een enkele seconde van maximale emotionele opwinding, en dit uit te breiden tot een half uur.” Kortom: ‘Erwartung’ is de soundtrack van een soort cinematografische avant-garde avant la lettre. Het verhaal: Een ongeruste vrouw is in het bos wanhopig op zoek naar haar geliefde. In het donker stoot ze op iets. Ze schrikt. Ze denkt eerst dat het een lichaam is, maar ziet dan dat het om een boomstam gaat. Ze is bang en wordt angstiger omdat ze de man die ze zoekt niet kan vinden. Dan vindt ze een lijk: haar minnaar. Ze roept om hulp, maar vergeefs, er komt geen reactie. Ze probeert hem weer tot leven te wekken en praat tot hem. Bitter beschuldigt ze hem dat hij haar ontrouw is geweest. Wat is hier gebeurd, heeft ze hem misschien zelf vermoord? Een antwoord is er niet. Dan vraagt ze zich af wat ze verder met haar leven moet, nu haar geliefde dood is. Ten slotte dwaalt ze verder, diepbedroefd en alleen, de nacht in. In deze opname vertolkt de Amerikaanse sopraan van Duitse en Poolse afkomst Sara Jakubiak de vrouw in het bos. Zij zet hier met buitengewone vocale expressie een indrukwekkende vertolking neer. De angst, de wanhoop, de verlatenheid, alles wat de eenzame vrouw in het bos kwelt, samen vertellen ze een verhaal van een diepmenselijke ervaring. Het Bergen Philharmonic Orchestra volgt de zangeres, in haar rol als de vrouw in het bos, als een schaduw die invoelend meegaat in haar gemoedstoestand, deze soms vergroot, maar ook van commentaar voorziet. Dirigent Edward Gardner leidt zijn musici met vaste hand. Het orkest speelt bezield, als een levend lichaam. Het is het donkere en geheimzinnige bos waarin zich een gruwelijk drama afspeelt. Maar het is ook het bos dat met zijn bladerdak de vrouw beschutting biedt en haar in haar verdriet troost: “Liebster, Liebster.” ‘Erwartung’ in deze uitvoering is Europese cultuur op topniveau.
SCHOENBERG: ERWARTUNG, PELLEAS UND MELISANDE
Sara Jakubiak
Bergen Philharmonic Orchestra o.l.v. Edward Gardner
Chandos CHSA5198 / EAN 095115519820