De Amerikaanse violiste en componiste Caroline Shaw (1982) is in het seizoen 2024-2025 Composer in Residence bij Het Concertgebouw in Amsterdam, waar ze drie concerten zal geven in 2024-2025 en een paar meer in 2025-2026. Tegelijkertijd is ze Artist in Residence in Bozar Brussel, met zes concerten op de agenda.
Caroline Shaw is de jongste componist die ooit de Pulitzer Prize voor muziek ontving, in 2013 voor haar a-capella werk Partita for 8 Voices. In 2021 debuteerde ze solo met het album Let the Soil Play Its Simple Part, samen met Sō Percussion.
Na het uitbrengen van haar tweede soloalbum Rectangles and Circumstance afgelopen zomer, komt de componiste opmerkelijk snel met nieuw werk, de score voor Ken Burns’ nieuwe tweedelige documentaire LEONARDO da VINCI, die op 18 en 19 november zijn première beleeft op NBS.
Caroline Shaw componeerde voor LEONARDO da VINCI geheel nieuw werk, dat zij opnam samen met vertrouwde samenwerkingspartners als het Attacca Quartet, de ensembles Sō Percussion en Roomful of Teeth, en contrabassist John Patitucci.
Amerikaanse geschiedenis
De Amerikaanse documentairemaker Ken Burns staat bekend staat om zijn diepgaande verkenningen van verschillende aspecten van de Amerikaanse geschiedenis en cultuur. In zijn werk maakt hij vaak gebruik van een unieke vertelstijl die archiefbeelden, foto’s en interviews combineert.
Het bekendste werk van Ken Burns is The Civil War (1990), een tiendelige documentaire die wordt beschouwd als zijn meesterwerk en die bij de première meer dan 40 miljoen kijkers trok. De serie biedt een diepgaande en emotionele verkenning van de Amerikaanse Burgeroorlog, met een combinatie van archiefmateriaal, foto’s en interviews die de complexiteit van deze weerbarstige periode in de geschiedenis vastleggen. Een ander bekend werk van Ken Burns is de miniserie Jazz uit 2001, genomineerd voor een Emmy Award voor Outstanding Documentary or Nonfiction Series. De chronologische en thematische opzet van de afleveringen vertelt een geschiedenis van de jazz, met nadruk op vernieuwende componisten en muzikanten, en hun invloed op de Amerikaanse geschiedenis.
LEONARDO da VINCI markeert de eerste keer dat een Ken Burns-film volledig is voorzien van een originele score en dat hij kiest voor een niet-Amerikaans onderwerp. In zijn verkenning van het leven en werk van de 15e-eeuwse polymath Leonardo da Vinci, introduceert de documentaire innovatieve filmtechnieken, waaronder het gebruik van splitscreens met beelden, video en geluid vanuit verschillende tijdperken, om zo extra context te bieden voor Leonardo’s kunst en wetenschappelijke ontdekkingen. LEONARDO da VINCI kijkt naar de wijze waarop de kunstenaar toekomstige generaties beïnvloedde en inspireerde, en vindt in zijn groeiende verbeelding en diepgaande intellect de basis voor een gesprek dat we vandaag de dag nog steeds, of eigenlijk opnieuw, voeren: Wat is onze relatie met de natuur en wat betekent het om mens te zijn?
De toelichting bij het album vermeldt dat Caroline Shaw werd aangetrokken om diepte en dimensie te geven aan Leonardo’s innerlijke leven en om de kijkers mee te nemen op zijn persoonlijke reis: “Caroline’s bestaande muziek – vrolijk, gedurfd, soms transcendent en geheel uniek – leek rechtstreeks te spreken tot Leonardo, een zoekende ziel die 500 jaar na zijn dood opvallend modern kan overkomen.”
De makers van LEONARDO da VINCI noemen Caroline Shaw “een soulmate van de andere kant van de tijd” van Leonardo da Vinci. Haar muzikale en creatieve expressie vormen volgens hen een verbinding met de geest en de inzichten van de kunstenaar.
Renaissance
Caroline Shaw haalt haar inspiratie volgens eigen zeggen uit periodes waarin componisten vaak ook als uitvoerend musicus werkzaam waren. Op dat gebied kan zij zich goed identificeren met de culturele wereld van LEONARDO da VINCI. Bovendien heeft ze een grote passie voor zingen. Ook op dit vlak zijn er duidelijke connecties met de tijd van de Italiaanse kunstenaar, de Renaissance.
Leonardo da Vinci (1452-1519) werd geboren in het schilderachtige dorpje Vinci, vlakbij Florence. Hij groeide op in een omgeving die zijn liefde voor de natuur en kunst stimuleerde. Na zijn vroege jaren in Vinci verhuisde hij rond 1468 naar Florence, waar hij onder de begeleiding van kunstenaar Andrea del Verrocchio zijn vaardigheden verder verfijnde.
Gedurende zijn werkende leven woonde Leonardo op verschillende locaties, die elke keer een unieke invloed op zijn werk en creativiteit uitoefenden.
In Milaan, waar hij van 1482 tot 1499 verbleef, werkte hij voor hertog Ludovico Sforza. Hier voltooide hij enkele van zijn meest iconische meesterwerken, waaronder het wereldberoemde ‘Het Laatste Avondmaal’. Na de Franse invasie in Milaan keerde hij tussen 1500 en 1506 terug naar Florence, waar hij zijn werk als kunstenaar en uitvinder hervatte. Zijn onophoudelijke zoektocht naar kennis en perfectie leidde tot talloze schetsen en ontwerpen, waarin hij zijn fascinatie voor de menselijke anatomie en de natuur verder verkende.
In de laatste fase van zijn leven, van 1513 tot 1516, verbleef hij in Rome op uitnodiging van paus Leo X. Tijdens deze periode werkte hij samen met andere prominente kunstenaars, waaronder Michelangelo.
Hoewel Leonardo da Vinci geen componist was, had hij interesse in muziek en ontwierp hij instrumenten zoals de viola organista. Josquin des Prez (ca. 1450-1521) was een invloedrijke componist en een sleutelfiguur van de Franco-Vlaamse School en de Renaissance-polyfonie. Hun levens overlappen grotendeels en er zijn zelfs verhalen van een mogelijke ontmoeting. Beide kunstenaars stonden bekend om hun innovatieve benaderingen. Josquin experimenteerde met muzikale technieken en tekstzetting, terwijl Da Vinci nieuwe methoden ontwikkelde voor observatie en representatie in kunst en wetenschap.
Een andere componist die actief was in de muzikale wereld ten tijde van Leonardo da Vinci is Heinrich Isaac (ca. 1450-1517). Deze Franco-Vlaamse musicus werkte in Florence voor Lorenzo de’ Medici, waardoor hij zich in dezelfde culturele kring bevond als Leonardo tijdens diens verblijf in die stad. Daarnaast kan ook Franchinus Gaffurius (1451-1522) worden genoemd, een Italiaanse muziektheoreticus en componist die in Milaan werkzaam was gedurende de periode waarin Leonardo daar woonde en werkte.
Klank en kleur
Hoewel sommigen misschien hadden verwacht dat Caroline Shaw voor LEONARDO da VINCI zou verwijzen naar de hoogtijdagen van de polyfone muziek tijdens de Renaissance, koos de componiste, in de geest van de kunstenaar, voor uitdaging in plaats van voorspelbaarheid.
Zij gebruikte een breed scala aan muzikale invalshoeken om LEONARDO da VINCI klankmatig tot leven te brengen. De score bestaat uit 28 muzikale tableaux die als een meanderende rivier door het leven en werk van de kunstenaar stromen. De muziek kenmerkt zich door creatieve experimenten met ritme, harmonie en stem, weelderige minimalistische passages, intense strijkersinterventies en inventieve percussiepatronen. Meerlagige vocale arrangementen sprankelen en doorkruisen ingenieuze instrumentale structuren, wat resulteert in een rijke, steeds van klank en kleur wisselende, muzikale ervaring.
Alle 28 stukken bespreken, zou een klein boekwerk opleveren. Samengevat biedt LEONARDO da VINCI momenten van instrumentale en vocale ontdekking, introspectie en hoorbaar speelplezier. Er zijn muzikale verwijzingen naar verschillende tijdperken, maar met een focus op hedendaagse stijlen. Een voorbeeld hiervan is het Philip Glass-achtige stuk Machine Drawings, aangetikt door droge claves, gevolgd door speelse marimbaklanken in het daaropvolgende Renaissance.
Bij dit alles zijn de vocale bijdragen substantieel, zowel als ritmische ondersteuning als in koren die vaak tot grote hoogten stijgen, mogelijk symboliserend hoe Leonardo’s majestueuze werk zich verheft naar een punt waar mens en goddelijkheid samenkomen. Een treffend voorbeeld van dit laatste is te horen in The Last Supper, naar het beroemde schilderij dat recent nog onderwerp van discussie was tijdens de opening van de Olympische Spelen in Parijs.
Een ding is zeker: Caroline Shaw bewijst zich met de muziek voor LEONARDO da VINCI niet slechts als soulmaatje van de visionaire Renaissancekunstenaar, maar geeft de film over zijn leven en werken ook daadwerkelijk adem en ziel.
Caroline Shaw – LEONARDO da VINCI (a film by Ken Burns)
Attacca Quartet, Sō Percussion, Roomful of Teeth, John Patitucci
Nonesuch CD/ 2LP /Dig/ Dolby Atmos