door C. Cornell Evers OOR 19 september 1992

Us is man en vrouw,
ouder en kind,
wij allemaal samen.
Us is de nieuwe CD van

Peter Gabriel.

Het
inclusief
denken

‘Where do you go to my lovely?’ klinkt de stem van Peter Sarstedt uit de luidsprekers in het café van Jan & George Gynn. De prullaria achter de tapkast en de plastic tafelkleedjes doen goedkoop aan, maar dragen tegelijkertijd bij tot de sfeer van gemoedelijkheid die het dranklokaal kenmerkt. Ik denk aan de man wiens muziek onlangs door een kleinzielig journalistje in het Algemeen Dagblad als ‘kitsch’ werd bestempeld, dit naar aanleiding van het optreden van The London Chamber Orchestra in Muziekcentrum Vredenburg, bij welke gelegenheid het oudste kamerorkest van Groot-Brittannië ook een compositie van hem op het repertoire had staan.

Hij is Peter Gabriel (1950), succesvol popmuzikant en componist van eigentijdse filmmuziek. Maar vooral een van de meest integere mensen die ik ooit heb ontmoet, een man die zich naast zijn werk als muzikant belangeloos inzet voor de wereld, als activist voor de mensenrechten-organisatie Amnesty International en door te participeren in projecten van milieu-organisaties als Greenpeace en Earth Love Fund. ‘Iemands beschaving kan worden afgemeten aan de plaats waar hij of zij de grens trekt tussen wij en zij,’ merkte hij enkele uren eerder op, terwijl hij thee en koekjes serveerde. ‘Mensen als de anderen zien maakt het gemakkelijker om ze in elkaar te slaan.’

Inclusief denken is zijn leitmotiv. ‘Us als een relatie tussen twee personen maar ook Us zoals in all of us. Us is mijn eerste plaat met echte liefdesliedjes.’

Voor mij staat een bord te dampen, volgeladen met bonen zo groen dat het lijkt of ze door een verfbad zijn gehaald, zure gebakken aardappels waar de olie afdruipt en dikke plakken bleke, vetomrande ham. Geen ‘haute cuisine’, wel typisch Engels. Het is dat een mens moet eten. Gelukkig is George een gezellige ouwehoer en zijn whisky drink- en betaalbaar, terwijl ik me ook nog eens kan verbazen over het snookerspel op de wonderlijke, zeskantige, om zijn as draaiende biljarttafel die al naar gelang de stoothoek van de speler naar links of rechts cirkelt.

George Gynn komt oorspronkelijk uit Londen, waar hij van alles en nog wat deed, tot hij geld genoeg had om de drukte van de hoofdstad te ruilen voor de landelijke rust van Box, een klein gehucht in het graafschap Wiltshire, in het zuidwesten van Engeland. Door de ligging aan de A4, die loopt van Bath naar Londen, heeft hij naast de vaste klanten regelmatig aanloop van toeristen die afkomen op de fraaie omgeving en de historische monumenten waar deze streek rijk aan is. Er blijven ook wel eens muzikanten overnachten als ze aan het opnemen zijn in de Real World studio’s die min of meer om de hoek liggen. Tom Jones loopt soms binnen en ook Peter Gabriel laat zijn gezicht wel eens zien.

Deze laatste zag het op een gegeven moment ook niet meer zitten in Londen, waar hij woonde toen hij nog de excentrieke zanger was van de symfonische popgroep Genesis. Hij verhuisde in 1974 naar de omgeving van Bath. Daar bouwde hij gestaag aan zijn solocarrière. En niet alleen dat. Hij nam het initiatief tot het jaarlijks weerkerende WOMAD-festival (World Of Music, Arts and Dance), richtte het hoofdzakelijk op wereldmuziek gerichte Real World Records op en bouwde met de opbrengsten van het hit-album So een goed toegeruste opname-studio.

Het complex van verbouwde schuren en opslagplaatsen waarin Real World is ondergebracht, ligt pal naast de spoorlijn. Daarover raast meerdere keren per dag de sneltrein tussen Bristol en Londen voorbij, het enige storende element in een verder harmonieuze omgeving. Het landschap bestaat zover het oog reikt uit groene met wandelpaden doorsneden heuvels. In de bomen twinkelieren winterkoninkjes en houden kwikstaarten en bonte spreeuwen kwetterende discussies, terwijl reigers en ijsvogels over het water-oppervlak van sloten en riviertjes scheren op zoek naar een maaltijd. Hier, waar de natuur een pact lijkt te hebben gesloten met de historische karakteristieken zoals die zich uiten in de vele bruggetjes, arbeidershuisjes en kerkjes, werd Us geboren.

Us komt zes jaar na So, een plaat die ten onrechte vaak als Gabriels laatste product is genoemd. Velen vergeten Passion, de soundtrack die Gabriel drie jaar geleden maakte voor de omstreden film The Last Temptation Of Christ van regisseur Martin Scorcese. Passion is een briljante plaat die zijn tijd vooruit was, gezien de belangstelling voor ambient muziek die momenteel zelfs tot in de hitlijsten reikt. Passion bevat muziek die een synthese laat horen van westerse technologieën met de wereldgeluiden van onder anderen Nusrath Fateh Ali Khan, Baabaa Maal, Shankar, Hossam Ramzy, Mahmoud Tabrizi Zadeh, Les Musiciens Du Nil, Nass El Ghiwane, Abdul Aziz El-Sayed en anderen. Sommigen van hen doen ook mee op Us, naast Sinéad O’Connor, Brian Eno, William Orbit, Kudsi Erguner (een meester op de ney, de langgerekte rietfluit uit de Islamitische cultuur), The Adzido Drummers en oude getrouwen als slagwerker Manu Katché, bassist Tony Levin en gitarist David Rhodes.

‘Passion betekent voor mij vijftien maanden werk waarin ik een hoop heb geleerd. Het is dus niet waar dat ik zes jaar geen plaat gemaakt zou hebben. De meeste artiesten werken volgens het schema album – toer – album – toer enzovoort. Op een gegeven moment vragen ze zich dan af hoe het komt dat er nauwelijks nog onderwerpen zijn om over te schrijven. Ik vind het belangrijk om me met andere zaken bezig te houden. Zo kan ik de batterijen opladen en serieus voeding geven aan de artiest in mij. Voor mij is het werken met al die andere artiesten, met WOMAD, de opnamesessies hier, van essentieel belang. Het zijn fantastische ervaringen die enorme invloed hebben op de wijze waarop ik zelf dingen doe. Daar komt dan het plannen maken voor het Real World ervaringspark bij, waarvoor ik vergaderingen heb met architecten, technici, schilders en filmmakers. Erg opwindend allemaal en in mijn leven even belangrijk als het maken van platen.’

Het ervaringspark waar Gabriel op doelt is een oud idee van hem. De basisgedachte ontwikkelde hij zo’n tien jaar geleden samen met de inmiddels overleden Schotse psychiater en prominent vertegenwoordiger van de anti-psychiatrie, Ronald Laing. Het park moet mensen in de gelegenheid stellen de meest uiteenlopende ervaringen te beleven, zoals bijvoorbeeld de eigen paniekbestendigheid testen of het opnieuw beleven van het geboorte-proces na een ervaringstocht per boot over of zwemmend door de ‘rivier van het leven’. Belangrijkste medestanders in het denkproces naar het project toe zijn Brian Eno en Laurie Anderson. Andere participanten zijn onder anderen filmregisseur Wim Wenders, de techneuten van Kraftwerk, choreografe Pina Bausch en de Catalaanse theatergroep La Fura Dels Baus.

Nadat potentiële locaties in Australië en Duitsland zijn afgevallen, lijkt Barcelona momenteel de beste kansen te bieden om het park – door een enkeling al Gabrieland genoemd – werkelijkheid te laten worden. Peter: ‘De stad heeft ons zelfs geld ter beschikking gesteld om onderzoek te doen. De burgemeester daar is erg behulpzaam en ik hoop dat ze ons hun beslissing zullen laten weten in september, oktober, als ze een beetje over de post-olympische depressie heen zijn.’

Hij legt uit dat het de bedoeling is om het park grotendeels onder de grond aan te leggen, zodat de natuur gespaard kan blijven. Er zal wel een connectie zijn tussen beide werelden en in dat kader wordt er behalve met allerlei technici ook samen gewerkt met biologen en natuurkundigen. ‘High-tech naast hand-made. Wat wij willen is een combinatie van wetenschappelijk instituut, kunstgalerie, kerkgebouw en Disneyland. Wij willen mensen de mogelijkheid bieden om zichzelf in situaties te plaatsen waar ze zowel over zichzelf kunnen leren als gewoon plezier hebben.’

Of het park ooit echt werkelijkheid zal worden? Hij lacht. ‘Het is nog altijd niet meer dan een droom, maar in zekere zin zijn het koesteren van die droom en de pogingen die werkelijkheid te doen worden net zo interessant als de uiteindelijke bouw, zo niet interessanter.’

Hij bevestigt dat er in bepaalde opzichten overeenkomsten zijn tussen de ideeën die aan de basis staan van het park en de tiendelige Amerikaanse televisie-productie Reaching Out van psycholoog Ram Dass, een voormalige leerling van Timothy Leary. Gabriel leverde een muzikale bijdrage aan de serie en nam deel aan de discussies. Andere participanten waren onder anderen de Dalai Lama en ex-president Jimmy Carter. De opzet van Reaching Out was om de waarden die voor ons mensen belangrijk zijn opnieuw te definiëren en om de krachten te bundelen van hen die belangrijk werk doen, in spiritueel opzicht en op het terrein van de directe hulpverlening, maar die normaliter nooit als collectief opereren. Mannen en vrouwen, kunstenaars en artiesten, die in sommige gevallen getuigen van een opvallend inzicht in de problemen waarmee de wereld wordt geconfronteerd, of het nu gaat om AIDS, drugs of milieuvervuiling, vaak meer dan politici.

Peter: ‘Je hebt gelijk als je stelt dat democratie niet altijd werkt. Neem een onderwerp waar ik zelf nogal mee bezig ben: de doodstraf. Ik ben tegen, om allerlei redenen. Een overweldigende meerderheid van de mensen in dit land zou het echter toejuichen als besloten werd om terroristen voortaan te executeren. We hebben nu vier zaken gehad van groepen mensen die jarenlang als Ierse terroristen opgesloten zijn geweest en achteraf onschuldig bleken. Deze mensen zouden dood zijn geweest. Ik vind het een dilemma. Ik geloof heel erg in democratie, maar vind tegelijkertijd dat het publiek niet de macht moet hebben om over elk onderwerp te beslissen. Ik geloof niet in het referendum als inspraakmethode, wat ik vroeger wel heb gedaan.

Gabriel vertelt over een man met wie hij een tijdje heeft gecorrespondeerd, Joe Giarrotano, die in de Amerikaanse staat Virginia in de dodencel zat. ‘Velen geloofden in zijn onschuld. Die man zette zich enorm in voor zijn zaak en wist andere mensen in de gevangenis zover te krijgen dat ze weer vertrouwen in zichzelf kregen, hij gaf ze hun gevoel voor eigenwaarde terug. Toen zijn zaak echter voorkwam vond zijn dochtertje op haar tafeltje op school een houten model van een elektrische stoel dat de andere kinderen hadden gemaakt. Hij was daar totaal kapot van en heeft zelf een verzoek ingediend om te worden geëxecuteerd. Wat ik zo angstaanjagend vind in Amerika, is de manier waarop de doodstraf daar nu wordt geaccepteerd. Er wordt tegemoet gekomen aan de angsten van de mensen in de straat, terwijl het een verkeerd gebleken methode is om de misdaad mee te lijf te gaan. De cijfers gaan absoluut niet omlaag. In staten waar de doodstraf weer is ingevoerd zijn ze zelfs gestegen. Het scoort geen effect. Waar het om gaat is dat allerlei ambitieuze politici puur uit eigenbelang, om stemmen te winnen, zich hard opstellen. Het stelt mensen gerust als ze in plaats van op straat bang te moeten zijn voor moordenaars en verkrachters zien dat sommigen van die lui worden gedood.’

Soms steekt de gedachte zijn eigenwijze kop op dat een raad van wijzen, naar het voorbeeld van allerlei oude culturen, wellicht beter in staat is om de wereld te besturen dan gekozen carrière-politici. Een onhaalbare kaart natuurlijk, want wie bepaalt de samenstelling van een dergelijk orgaan? Gabriel: ‘Kijk naar iemand als Václac Havel, die zich altijd vol vuur heeft ingezet voor zijn overtuigingen maar vervolgens, toen hij aan de macht kwam, moest constateren dat in de politiek idealisme en de praktische uitvoering daarvan niet hetzelfde zijn. Wil je dat dingen werken, dan zullen er compromissen moeten worden gesloten. Ik denk dat het erg nuttig zou kunnen zijn als er een soort samenwerking tot stand zou komen tussen heel praktische mensen enerzijds en artiesten en kunstenaars anderzijds, een samenwerking die berust op wederzijds respect.’

‘Therapie is als het
onderhoud van een auto:
Je kunt wachten tot hij
er de brui aangeeft of
hem van tijd tot tijd
wegbrengen voor een
servicebeurt’

Het stemt hem tevreden dat zogenaamde niet-gouvernementele groepen steeds meer aanzien krijgen en dientengevolge meer macht, waardoor ze effectief invloed kunnen uitoefenen op de politieke besluitvorming. ‘Die ontwikkeling is alleen maar toe te juichen, vooral als deze organisaties multi-nationaal werken, omdat ze dan letterlijk grenzen overschrijden. De politieke besluitvorming beweegt zich momenteel in twee verschillende richtingen. Er wordt steeds meer op lokaal niveau bestuurd. Tegelijkertijd echter is er een neiging tot het creëren van overkoepelende organisaties naar het voorbeeld van de Europese Gemeenschap en de Verenigde Naties. Een van de gedachten daarachter is dat conflicten minder snel op oorlog zullen uitlopen naarmate er meer gemeenschappelijke interesses zijn op zowel economisch als politiek gebied. Ik juich dat soort ontwikkelingen toe, maar ben wel bang dat er nog heel wat bloed zal vloeien voordat deze theorie in de werkelijkheid blijkt te kunnen functioneren. Denk alleen maar aan al die wormennesten die liggen te rotten onder de lappendeken die eertijds de Sovjet-Unie was.’

Peter Gabriel was een van de stimulerende krachten achter de tournees waarbij internationaal bekende artiesten onder de vlag van Amnesty International de podia van de wereld bespeelden. Momenteel is Gabriel betrokken bij het Witness-project dat in Amerika met steun van onder anderen Amnesty International is opgezet door The Reebok Foundation. Het betreft hier een programma waarbij activisten in probleemgebieden worden voorzien van communicatie-middelen als video-apparatuur, computers en fax-apparaten, om zo schendingen van de mensenrechten en dergelijke vast te leggen. (Dit project dient niet verward te worden met het Amerikaanse televisie-programma Witness-Video van NBC, waarvoor kijkers zelf gemaakte opnamen van moord en doodslag kunnen insturen, met de nodige ‘zieke’ reacties als gevolg.)

Peter: ‘Iedereen weet dat er gruwelijke dingen gebeuren. Iedereen kent de verhalen van onderdrukking en marteling. Mensen worden evenwel pas echt geraakt als ze met persoonlijke ervaringen worden geconfronteerd, door brieven, door foto’s, door filmopnamen. Het is de zaak met Rodney King in Los Angeles, waardoor dit project pas echt op gang is gekomen. Er waren altijd al beschuldigingen dat zwarten door de politie in elkaar waren geslagen maar tot iemand het op video had vastgelegd werd er niets gedaan.’

Hij onderkent dat activisten die betrokken zijn bij Witness in sommige landen ernstig gevaar kunnen lopen. ‘Dat klopt. We hebben dan ook gebruik gemaakt van industriële spionnen die spontaan hun hulp hebben aangeboden toen ze van onze plannen hoorden. Het is riskant en dat moeten de mensen weten die er aan meewerken. Belangrijk is ook dat er groepen bij het programma worden betrokken die onmiddellijk gaan lobbyen en voor een hoop publiciteit zorgen, zo gauw er iemand in de gevangenis terecht komt of monddood wordt gemaakt.’

Behalve met actie voeren en muziek opnemen heeft Gabriel zich de laatste jaren bijzonder intensief met zichzelf bezig gehouden. Hij scheidde na twintig jaar huwelijk van zijn vrouw Jill Moore en zag ook de daarop volgende relatie met actrice Rosanna Arquette mislukken. ‘Ik ben heel sterk bij mijzelf gaan kijken hoe ik in relaties functioneer en heb geleerd dat sommige dingen onvermijdelijk waren. Iets anders wat mij fascineerde was het feit dat in sommige van de verhalen die ik las over moordenaars en dergelijke dingen zaten die ik herkende van sommige van mijn eigen boosheden en moordlustige gevoelens. Een song als Digging In The Dirt gaat voor een deel daarover.’

Hij knikt als hem de stelling wordt voorgelegd dat iedereen een moordenaar kan zijn, dat de grens niet zo gemakkelijk is te trekken. ‘Absoluut. Ik denk dat er veel mensen zijn die zich aangetrokken voelen tot geweldloosheid, omdat het voor hen de enige manier is om het geweld te beteugelen dat binnen in hen tekeer gaat. Op dezelfde manier zijn er veel emotioneel gewonde mensen werkzaam in de geestelijke gezondheidszorg en hebben vredesbewegingen nogal wat knokkers in hun midden.’

Hij beschouwt zichzelf echter niet als gewelddadig, zegt hij, eerder als passief agressief. ‘Het zit in mij, maar ik richt die agressiviteit vooral op mezelf. Ik probeer daar wat aan te doen. Ik ben nu inmiddels vijf jaar in therapie.’

Gabriel zegt de voorkeur te geven aan groepstherapie boven individuele therapie. ‘Bij individuele therapie kan iemand de neiging hebben de verantwoordelijkheid teveel bij die ene persoon neer te leggen: Ik ben ziek en jij geneest me maar. In een groepssituatie wordt er aan verschillende problemen gewerkt. Er is sprake van een gedeelde verantwoordelijkheid. Therapie is vergelijkbaar met het onderhoud van een auto: Je kunt wachten tot hij er de brui aan geeft of je kunt hem van tijd tot tijd voor een servicebeurt wegbrengen. Het is een manier om je emotionele leven opnieuw onder de loep te nemen. Je leert en begrijpt wat er gaande is, waardoor je uiteindelijk beter functioneert, in relaties en in je werk.’

Of het feit dat de democratische kandidaat voor het Amerikaanse presidentschap, Bill Clinton, er rond voor uitkomt dat hij in groepstherapie is geweest hem een beter president maakt dan de bestuurlijk meer ervaren republikein George Bush? Hij reageert verbaasd. ‘Was Clinton in therapie? Dat is interessant. Ik heb nog steeds problemen met Clinton maar ik zou zeggen: Hij is van een andere generatie die waarschijnlijk meer open staat voor veranderingen. Ik beweer niet dat zijn therapie-ervaring hem een beter mens maakt. Het is echter wel een goed teken dat hij niet bang is om zijn problemen onder ogen te zien.

Gevraagd naar zijn ervaringen met de jongere generatie noemt Gabriel zijn twee dochters, Anna en Melanie. ‘Toevallig had ik het gisteravond met ze over drugs. Mijn achttien-jarige gaat in New York studeren en mijn vijftien-jarige gaat in Londen naar school. Ik vroeg hoe zij tegenover drugs staan en legde uit dat mensen van mijn generatie, toen ze nog op school zaten, de neiging hadden alles uit te willen proberen. Ik heb zelf alleen maar wat met hasj geëxperimenteerd, maar je hoeft maar op straat rond te kijken om al die behoorlijk mesjogge figuren te zien, dertigers en veertigers, die zich indertijd behoorlijk te buiten zijn gegaan. Ik maakte me zorgen, vooral over het effect van de eventuele groepsdruk, de reden, volgens mij, dat nogal wat kinderen verslaafd raken. Zij gaven mij te verstaan dat hun generatie anders is, dat zij niet geneigd zijn toe te geven aan sociale pressie. Zo zien zij dat. Zij zijn weliswaar opgegroeid in de provincie, in een beschermde, tamelijk comfortabele omgeving, dus grote steden zijn anders voor hen, maar zij hebben er het volste vertrouwen in dat ze niet zullen bezwijken.’

‘Victor Jara verloor zijn
leven doordat hij
hetzelfde werk deed –
zingen en liedjes
schrijven – als waar
wij ons mee bezig
houden en goed voor
worden betaald’

Als vervolgens de huidige trends in de dance-muziek ter sprake komen, is het even stil. ‘Wel, ik eh… vind veel van die dingen erg leeg. Er zijn echter mensen in die scene die goed bezig zijn, met visuele dingen en zo, wat me herinnert aan de psychedelische periode van vroeger, die ik destijds als tiener erg opwindend vond. Dat dat nu weer gebeurt, juich ik toe. Sommige van die elektronische grooves en ritmes zijn mij echter te veel van hetzelfde recht vooruit, totaal oninteressant.’

Toch sluit hij samenwerking met dance-artiesten niet uit. In feite is dat al gebeurd. Zo is de formatie The Grid van voormalige Soft Celler Dave Ball te horen op twee tracks van de langspeler A Week In The Real World, Part 1, het resultaat van een uitgebreide opnamesessie eind vorig jaar met musici uit alle windstreken van de wereld, een project dat inmiddels een vervolg heeft gekregen in een tweede serie met onder anderen klassiek violist Nigel Kennedy. Gabriel noemt ook Massive Attack. Dit collectief van DJ’s en technici was onder andere verantwoordelijk voor de dance-remix van de titeltrack van de CD Mustt Mustt van de Pakistaanse kampioen van de qawwali, Nusrat Fateh Ali Khan, een bewerking die menige purist grijze haren heeft bezorgd maar waarmee alle direct betrokkenen erg zijn ingenomen.

De versmelting van westerse opnametechnieken en etnische muziekstijlen is op Us verder geëvolueerd. Us combineert in zekere zin de songstructuren van So (met als duidelijkste voorbeeld de Stax-soul in Steam als regelrechte opvolger van Sledgehammer) met de gelaagdheid van Passion. Us kwam tot stand in nauwe samenwerking met Daniel Lanois in de rol van smaakbepalende producer. ‘Daniel is een geweldig iemand om mee samen te werken. Een van zijn kwaliteiten die ik het meest waardeer is zijn oor voor magie. Hij weet hoe hij mij moet stimuleren, zowel muzikaal als tekstueel, en misschien wel verder dan ik uit mezelf zou gaan.’

Gabriel hanteerde voor Us een manier van werken die nog het beste is te vergelijken met de wijze waarop een schilder accenten legt en de verf laag na laag opbrengt. Een duidelijk voorbeeld is het nummer Fourteen Black Paintings, dat is gebaseerd op de zwarte schilderijen die Gabriel aantrof in The Rothko Chapel in Houston, Texas. The Rothko Chapel is een omgevingsinstallatie die door de Amerikaanse schilder Mark Rothko (1903-1970) speciaal voor meditatieve doeleinden is ontworpen en die tegenwoordig vooral wordt gebruikt als een plaats waar grote geesten als Martin Luther King en Mahatma Gandhi worden herdacht. Gabriel noemt The Rothko Chapel een van de meest spirituele plaatsen die hij ooit heeft bezocht.

‘River, river carry me high, till’ the washing of the water will make it all alright,’ zingt Gabriel in Washing Of The Water. ‘Ik heb er nooit bewust over nagedacht, maar als ik er nu naar kijk, naar de hunkering die ik heb om het water over me te laten komen als een vorm van reiniging en loutering, dan is er zeker sprake van een soort van vurig spiritueel verlangen, denk ik.’

‘De moderne ecoloog die
waakt over het behoud
van de natuur kan zich
geconfronteerd zien met
de jager die ook moet
overleven’

Enkele jaren terug trad Peter Gabriel samen met Sting, Sinéad O’Connor, Jackson Browne en anderen in het kader van een Human Rights manifestatie op in Chili. Plaats van handeling was het nationale stadion in Santiago, een plek met een verleden waar de gemiddelde horrorfilm bij verbleekt tot een aflevering van Sesamstraat. Het is het beruchte stadion waarin Pinochets geheime politie, na de militaire coup die een einde maakte aan bewind en leven van de democratisch gekozen communistische president Salvador Allende, iedereen opsloot die van linkse sympathieën werd verdacht. Velen werden daar gemarteld en vonden onder afschuwelijke omstandigheden de dood. Een lugubere plaats om op te treden maar Gabriel ziet dat meer genuanceerd: ‘Natuurlijk jagen al die doden angst aan. Tegelijkertijd, en het kan als een cliché klinken, is het ook een manier om het leven te vieren, samen met deze mensen die zo positief en onbaatzuchtig zijn, ondanks de martelingen en het verlies van zovele verwanten. Het voelde wonderbaarlijk, omdat het een uitdrijving was van sommige van de geesten die daar rondwaren. Ik heb daar Jan Jara leren kennen, de vrouw van Victor Jara. Victor Jara verloor zijn leven doordat hij hetzelfde werk deed – zingen en liedjes schrijven- als waar wij ons mee bezig houden en goed voor worden betaald. Dan realiseer je je pas hoeveel geluk wij hebben.’

‘Er is altijd een vliegtuig om je weg te halen?’

‘Ja, om verschillende redenen deel je niet de ervaringen die zij hebben. Je kunt tamelijk gemakkelijk ontsnappen. Ik voel me daar soms erg vreemd over. Ik was een keer met een vriend van mij in het zuiden van Senegal, toen wij op zekere nacht wakker werden door geschreeuw, ergens aan het strand. Ik ging kijken en daar stond een grote woest uitziende man bij wat een boomstronk leek. Het was donker en ik kon niet zo goed zien wat er aan de hand was, tot er iemand met een fakkel kwam en wij ons realiseerden dat daar een reuzenschildpad lag. Die man wilde het dier doden. Voor hem betekende die schildpad voor maanden voedsel, terwijl hij ook nog eens een hoop geld kon krijgen voor het schild en de staart, een symbool van vruchtbaarheid. Schildpadden zijn echter beschermd, hier maar ook in Senegal. Het was een zwanger vrouwtje dat het strand op was gekomen om haar eieren te leggen. Wij probeerden van alles om het beest te redden, zeer tegen de zin van die man, die woedend met zijn machete begon te zwaaien. Het werd op een gegeven moment echt link. Gelukkig waren mijn vrienden zwart, zodat ik daar niet stond als de blanke koloniaal die wel eens even zal komen vertellen hoe iemand zijn leven moet regelen. Uiteindelijk heb ik hem een hoop geld betaald om de schildpad te laten gaan, nadat hij al begonnen was met zijn stok op het dier in te slaan. Zij mankeerde gelukkig niets. Ik was me er echter van bewust dat dit niet mijn land was en dat ik inging tegen wat zijn traditie en zijn trots van hem verlangden. Ik heb nog een foto gemaakt, zodat hij iedereen kon laten zien dat het echt een hele grote schildpad was. Voor hem was het belangrijk om dat dier te vangen. Ik had mijn twijfels, maar wat mij sterkte was de wetenschap dat ook de Senegalese regering de schildpad op de lijst van beschermde dieren heeft staan. Het was dus niet alleen een kwestie van Engelse weekheid. Wat het wel was: de moderne ecoloog die waakt over het behoud van de natuur en zich geconfronteerd ziet met een jager.’

‘Die ook moet overleven.’

‘Ja! Ik weet dus niet of ik gelijk had of niet. Ik kon er echter niet tegen dat die man dat beest zou afmaken.’

‘Maar het blijft moeilijk. Waar halen wij het recht vandaan om anderen te vertellen wat ze wel en niet mogen doen?’

‘Dat recht hebben we niet.’