Wim Wenders

‘Een film over Berlijn zonder rock & roll, dat kan niet!

Twee jaar na de opnamen voor zijn succesvolle ‘roadmovie’ Paris, Texas ontwikkelde de Duitse regisseur Wim Wenders het idee voor Der Himmel Über Berlin. Deze voor het overgrote deel in zwart/wit gedraaide film, met daarin onder andere optredens van Nick Cave en Crime and The City Solution, is inmiddels ook in de Nederlandse bioscopen te zien. Der Himmel Über Berlin laat niet alleen zien dat Wenders een grote sympathie koestert voor de voormalige Duitse hoofdstad, maar toont op waarlijk poëtische wijze tevens zijn liefde voor de mens als een door de tijd en het lot bepaald wezen.

OOR, 26 maart 1988

Als das Kind Kind war,
ging es mit hängenden Armen,
wollte, der Bach sei ein Fluss,
der Fluss sei ein Strom
und diese Pfütze das Meer.
Als das Kind Kind war,
wusste es nicht, das es Kind war,
alles war ihm beseelt,
und alle Seelen waren eins.
Als das Kind Kind war,
hatte es von nichts eine Meinung,
hatte keine gewohnkeit,
sass oft im Schneidersitz,
lief aus dem Stand,
hatte einen Wirbel im Haar
und machte kein Gesicht
beim Fotografieren.
Peter Handke

De onschuld van het kind, de onbevangenheid waarmee zo’n klein mensje, niet gehinderd door enig vooroordeel, enthousiast de wereld inschouwt. Dat is het thema dat door Der Himmel Über Berlin loopt, naar een scenario dat Wim Wenders schreef samen met de Duitse literator Peter Handke. Men zou het een romantische kijk op de wereld kunnen noemen. Het woord poëzie is echter meer op zijn plaats, als het er om gaat de nieuwe film van Wim Wenders te karakteriseren, met de tijd als belangrijkste metgezel in de reis die de mensheid te gaan heeft.

Er zijn weinig werken van deze (na de dood van Fassbinder) belangrijkste Duitse filmmaker te vinden waarin de hoofdpersonen niet op een of andere wijze onderweg zijn. Daarbij registreert de camera van Wenders’ (meestentijds) onafscheidelijke metgezel, de Nederlander Robbie Müller, met gevoel voor drama en fraaie beeldcomposities de omgeving waar de reis doorheen voert. Muziek speelt veelal een sfeerversterkende rol, zoals bijvoorbeeld in Paris, Texas, waar de beelden van het westen van Amerika aan zeggingskracht en ruimtelijkheid winnen door de bij vlagen spookachtig klinkende soundtrack van Ry Cooder.

Muziek vormt ook weer een belangrijk onderdeel van Der Himmel Über Berlin, een film met een geluidsdecor dat, in tegenstelling tot Wenders’ eerdere werk, nergens tot rust lijkt te komen. Altijd klinken er wel ergens stemmen, schalt er een melodie uit luidsprekers. Naast een modern-klassieke score van de componist Jürgen Knieper leveren ook verscheidene representanten van de zogenaamde progressieve rockmuziek een belangrijke bijdrage aan het totaalbeeld van de film. Zo horen we Laurie Anderson, Tuxedomoon, Minimal Compact, Sprung Aus Den Wolken, Crime And The City Solution en Nick Cave And The Bad Seeds. De laatste twee groepen treden zelfs live op in de film. ‘Een film maken over Berlijn, zonder aandacht te schenken aan rock & roll, dat kan niet,’ antwoordde Wenders desgevraagd tijdens een in het Rotterdamse Venstertheater georganiseerde persconferentie.

De hoofdpersonen in Der Himmel Über Berlin hebben naar alle waarschijnlijkheid de langste reis achter zich die een personage maar maken kan. Damiel en Cassiel zijn namelijk engelen en zij hebben de lange tocht die de mensheid te gaan heeft al vanaf het prille begin gevolgd, als toeschouwers, onzichtbaar voor iedereen behalve voor kinderen. ‘Waarom engelen?’, zal menigeen zich afvragen. ‘En waarom geen engelen?’, luidt de tegenvraag van de regisseur. ‘Wij zijn er zo aan gewend om enorme aantallen monsters en fantasiewezens op het scherm te zien. Dus waarom dan niet een paar erg vriendelijke geesten, voor de verandering?’

De engelen zien dag in dag uit duizenden mensen, maar bovenal zijn ze extra waakzaam ten opzichte van diegenen voor wie zij een zwak hebben, zoals de oude man Homer, die in Der Himmel Über Berlin als het geweten van de homo sapiens optreedt. Ze zien alles en horen onze meest geheime gedachten. Deze situatie zou nog eeuwenlang onveranderd door hebben kunnen gaan, ware het niet dat een van de engelen – Damiel (een prachtige rol voor Bruno Ganz) verliefd en uiteindelijk sterfelijk wordt. ‘Ich weiss jetzt was kein Engel weiss,’ zegt hij op het moment dat zijn aardse leven met de circus-artieste Marion (Solveig Dommartin) een aanvang neemt. Daarvoor was Damiel er al achter gekomen dat hij niet de eerste was die deze stap had gezet. Eerder al kwam hij in aanraking met de Amerikaanse acteur Peter Falk, bekend van diens Columbo-rol. Falk speelt zichzelf in Der Himmel Über Berlin: een voormalige engel. Wenders: ‘Ik had iemand nodig die echt bekend was. Het plot zou anders zijn ironie verloren hebben, al zijn charme, als die rol door een onbekend iemand gespeeld werd. De enige mensen die iedereen op de hele wereld kent, zijn evenwel Amerikaanse acteurs. En onder hen zijn er maar een paar die vroeger ook nog engel zijn geweest. In feite is Peter de enige die ik heb kunnen lokaliseren. Ik had hem nog nooit eerder ontmoet maar belde hem op en vertelde dat ik werk had voor iemand die vroeger engel was geweest. Zijn reactie was verbazingwekkend: “Hoe ben je dat te weten gekomen?” Het trok hem dat er voor zijn aandeel in de film geen script was. Anders had hij ook geweigerd, denk ik. Maar omdat het hele idee op spontaniteit berustte, was hij er enkele weken later al. We hebben één week met hem gewerkt. Hij bleef echter ook nadien nog. Voor het geval ik misschien nog een scène voor hem had. Hij wilde niet weg, maakte hele wandelingen, ging het Oosten verkennen. Uiteindelijk hebben we toch nog iets met hem gedaan, een scène tegen het eind, waarbij hij Marion ontmoet. Hij had het gevoel dat het voor een goed doel was, dat hij bleef. Die scène is ook heel geslaagd geworden. Toen Peter later de film in Cannes had gezien, was hij vlak daarop plotseling verdwenen. Niemand wist waar hij gebleven was. Maanden later ben ik erachter gekomen dat hij naar Berlijn was afgereisd en daar een hele week heeft rondgedoold.’

GEDACHTENSTEM PETER FALK:
Colombo had no hat, that was a hell of a costume. But that was your own coat. Hey Peter, where’s your raincoat? Being cleaned and burned. What is it, what is it, Peter? Why does your mind stray? I think I’ll have filet or sole meunière tonight. Do Germans make meunière? Maybe pasta, tomato sauce and basil. Do Germans make pasta?

Der Himmel Über Berlin is een film over de positieve kanten van het leven, dat ondanks alle ellende toch veel genoegens met zich mee brengt, al zitten die vaak in de kleine dingen, zo beaamt Wim Wenders de morgen na de persconferentie, aan de ontbijttafel. De lange leren jas die hij bij zich heeft werd eerder gedragen door de acteur Patrick Bauchau, in Der Stand Der Dinge, waarin hij de rol van regisseur speelt. Wenders’ zwarte kostuum ziet er wat smoezelig uit en ook voor het overige lijkt de cineast geen persoon die zich al te zeer om zijn uiterlijk bekommert. Hij praat zacht, ietwat binnensmonds mompelend, terwijl hij onderwijl diverse met dikke lagen boter en honig besmeerde broodjes naar binnen werkt. De kleine geneugten die het leven aangenaam maken.

Der Himmel Über Berlin is echter zeker niet op de laatste plaats tevens een film over het leven in de stad waar als nergens anders ter wereld Oost en West elkaar zo direct ontmoeten. ‘Ik wilde díe aspecten van Berlijn laten zien, waar ik van hou, die vreemde mengeling van vertwijfeling en energie, veel energie. Er zijn steden die energie opslurpen. Ik noem bijvoorbeeld Los Angeles. Ik heb daar een tijdje gewoond en kwam tot niets. Die stad absorbeerde echt alle krachten, als een vampier. Andere steden doen het tegenovergestelde, New York maar ook Berlijn. Ze zorgen ervoor dat je je constant creatief voelt.’

Dat Berlijn een grote aantrekkingskracht uitoefent op allerlei soorten kunstenaars, is bekend. Zo vertelde de Australische zanger van Crime And The City Solution Simon Bonney mij, twee weken voordat ik Wenders ontmoette, dat Berlijn eigenlijk de eerste plek op aarde was waar hij zich een beetje thuis kon voelen. Wenders: ‘Ik weet het. Dat gebeurt met een hoop mensen die in eerste instantie naar Berlijn kwamen, zonder de vooropgezette bedoeling om er te blijven, maar die er nog steeds zijn. Berlijn als stad is zo extreem, onder andere door zijn eiland-situatie, dat iedereen die behoefte heeft aan een extreme plaats voor zichzelf, zich daar thuis kan voelen. Dat geldt voor musici maar eveneens voor schilders en schrijvers. Simon zou in Australië steeds maar weer zijn hoofd hebben gestoten. En Nick, Nick is ook nog altijd in Berlijn. Ik denk dat de energie van de stad erg goed is voor rock & roll. Plus natuurlijk dat element van vertwijfeling dat deel uitmaakt van Berlijn en waarop rock & roll over het algemeen goed gedijt.’

Ik merk op dat het wanhoops-aspect waarmee zowel hij als de betreffende muzikanten in zekere zin dwepen, toch minder aangenaam moet zijn voor de direct betrokkenen. ‘Natuurlijk is dat niet lollig. Aan de andere kant is er geen stad te vinden die niet dat soort schaduwzijden kent. En in veel steden is de situatie nog veel erger dan in Berlijn. En het is niet dat ik de zaak wil romantiseren, maar Berlijn kent een heel speciale vorm van vertwijfeling, denk ik. Het is er letterlijk voelbaar. Het is heel concreet aanwezig. Om die reden valt er mee te leven. In andere steden kun je nooit precies aangeven wat het is. Het leeft binnen in je, waardoor je je ellendig voelt zonder precies te weten waarom. Berlijn is een erg open stad. Het hele verleden ligt er open en bloot bij. Andere Duitse steden hebben alles, wat hen aan het verleden herinnert, weggemoffeld. In Berlijn is alles eerlijk en direct.’

NICK CAVE:
And no-one saw the carny go
and the weeks flew by
until they moved on the show
leaving his caravan behind.
It was parked out on the south east ridge
and as the company crossed the bridge
with the first rain filling the bone-dry river bed
it shone, just so, upon the edge

Zowel Nick Cave And The Bad Seeds als Crime And The City Solution kunnen in het geheel van de Berlijnse scene als import worden aangeduid. Daar doet de aanwezigheid van Neubauten’s Blixa Bargeld als Bad Seeds-gitarist niets aan af. Lag het nou niet meer voor de hand om voor een film over Berlijn gebruik te maken van Duitse groepen als Einstürzende Neubauten of Die Haut? ‘Ik zie rock & roll niet als iets nationaals. Als Nick in die tijd niet in Berlijn was geweest of Simon zou in Australië hebben rondgezworven, dan zou ik zeker Die Haut gevraagd hebben. Of Blixa met de Neubauten. Of een andere groep die ik erg goed vind: Sprung Aus Den Wolken. Ik wilde twee bands die typerend waren voor Berlijn. En ik zie zowel The Bad Seeds als Crime And The City Solution als Berlijnse bands. Ze zijn natuurlijk niet Duits, maar ik vind dat totaal niet terzake doende als het om rock & roll gaat.’

‘Samenwerken met Captain Beefheart
is een droom van me…’

Wat trekt hem zo aan in de groepen waarmee hij voor Der Himmel Über Berlin heeft samengewerkt? ‘Het is het soort muziek waarmee ik iedere dag leef. Ik heb nooit gebruik gemaakt van muziek die ik niet door en door kende. Het opwindende van rock & roll vond ik altijd de in zichzelf besloten kracht die tot vernieuwing kan leiden, op een soms extreme wijze. Rock & roll bevindt zich soms al in de toekomst, veel meer dan bijvoorbeeld de schilderkunst of de literatuur. De mensen die zich met rock & roll bezighouden leven zo vaak aan de rand van het bestaan, dat hun hele functioneren al een zekere science fiction-kwaliteit heeft. Ze exploreren iets dat twee of drie jaar later algemeen gebruikelijk en normaal zal zijn. Laurie Anderson’s eerste plaat was niets meer of minder dan pure science fiction. Nu speelt iedere dance-band met de elementen die zij destijds gebruikte. Echter, Laurie is inmiddels alweer verder. En datzelfde geldt voor Minimal Compact en Tuxedomoon. Dat zijn groepen die steeds opnieuw bezig zijn met het zoeken naar andere vormen. En dat is de soort van rock & roll waar ik van hou. Dat is al zo sinds The Kinks. Die waren hun tijd eveneens ver vooruit. Of Captain Beefheart. Toen diens eerste platen uitkwamen was er bijna geen mens te vinden die er zelfs maar naar kon luisteren.’

Waarom niet ooit met Beefheart samengewerkt? ‘Dat is een grote droom van me. Misschien dat ik hem op zekere dag zal ontmoeten.’

Is dat nog nooit gebeurt dan? ‘Ik heb hem nooit benaderd. Soms staan mensen zo dicht bij je dat je angst hebt om ze in werkelijkheid tegen te komen. Dat zou de band kunnen verbreken. Hetzelfde geldt voor Van Morrison. Die had bijna een song voor deze film geschreven. Met hem heb ik wel contact gehad. Op zeker moment dacht ik dat het wel aardig zou zijn om dat gedicht over het kind zijn als song te gebruiken. Ik heb hem de Engelse vertaling van de tekst van Peter (Handke – CCE) gestuurd. Van kon ze namelijk alleen maar in het Engels zingen. Dat is ook de reden waarom we het uiteindelijk toch niet gedaan hebben.’

Wat zou hij met Beefheart willen doen? ‘Dàt juist niet! Ik zou niet iets met hem willen doen maar hij zou iets met mij kunnen doen.’

In de context van dit relaas over de muzikale aspecten van Der Himmel Über Berlin moet opgemerkt worden dat Wenders’ vaste cameraman Robbie Müller niet beschikbaar was in de tijd dat Wenders de film wilde draaien. Om die reden deed de regisseur een beroep op de inmiddels 79-jarige Henri Alekan. Wenders: ‘Henri had zich eigenlijk al teruggetrokken. Hij had zich al vaak teruggetrokken maar deze keer was het dan voorgoed. Ik belde hem echter en zei: Henri, vind je eigenlijk niet dat je maar weer eens een film moet draaien? Hij wist het echter niet zo zeker. Tot ik hem vertelde dat het een zwart/wit film zou worden. Toen begon hij al belangstelling te krijgen. En toen ik zei dat er engelen in voorkwamen ging hij overstag. Hij bracht een assistent mee – Louis Cochet – die was zelfs nog een jaar ouder dan Henri: tachtig. Ze zaten met zijn tweeën voortdurend achter de meiden aan.

‘Toen we het concert van Crime And The City Solution gingen opnemen ging Henri helemaal van de veronderstelling uit dat ik zoiets al vele malen eerder had gedaan. Wim, zei hij, weet je dat dit de eerste keer in mijn leven is dat ik een rock & roll-concert film? En ik zei: Henri, dit is de eerste keer in mijn leven dat ík een rock & roll-concert schiet. Het was echt mooi om hem bezig te zien in de omgeving van een rock & roll-podium, om te zien hoe hij daarmee omging: zoals hij alles in zijn werk en zijn leven tot nu toe benaderd had.’

GEDACHTENSTEM OUDE MAN HOMER:
Wo seid ihr, meine Kinder?
Wo sind die Meinigen,
die Begriffstutzigen, die Ursprünglichen?
Nenne mir, Muse, den armen, unsterblichen Sänger,
der, von seinen sterblichen Zuhörern…
verlassen, die Stimme verlor…

Een film over Berlijn is bijna altijd een film over de muur. Wie een film over Berlijn maakt kan niet om de muur heen. De muur is zichtbaar in Der Himmel Über Berlin. Maar eigenlijk niet meer dan dat. Nergens wordt het bestaan van de muur met zoveel woorden genoemd. Het is niet meer dan een van de vele objecten in het landschap dat de regisseur ons toont. Wenders: ‘Het is als de mensen in Berlijn zelf. Ze praten er niet over. En ik denk dat de Chinezen netzomin over de Chinese muur praten.’

Maar nou is er natuurlijk wel een levensgroot verschil tussen de Berlijnse en de Chinese muur. Dacht u? Wenders: ‘Ik denk niet dat het verschil zo groot is, in die zin dat het betekent dat mensen eraan gewend zijn geraakt om ermee te leven. De mensen hebben dat ding inmiddels zo’n vijfentwintig jaar gezien en op een erg vreemde manier heeft deze muur Berlijn een soort identiteit verleend, die de stad daarvoor niet had. Méér dan iets anders is het in zekere zin de muur die West-Berlijn heeft gecreëerd.’

Of West-Berlijn zonder muur zou kunnen bestaan? ‘De stad zou in ieder geval heel anders worden. De muur heeft een zekere historische noodzakelijkheid. Het klinkt misschien cynisch als ik dat zeg, maar de reden waarom die muur op een gegeven moment gebouwd werd, was pure levensnoodzaak voor het Oosten. Ze moesten wel om zich teweer te stellen tegen het verlies van mensen, van te veel mensen. Waarom dat zo was, is natuurlijk weer een andere vraag. Maar er zat een zekere logica achter de muur. En natuurlijk reageerde het Westen er furieus op. Voor hen was het een muur van schande. Het was een monument dat een stroom van woedende reacties veroorzaakte. En het maakt je ook kwaad, op het moment dat je op een verhoging staat en er overheen kijkt. Maar dat neemt niet weg dat het geen zin heeft om te ontkennen dat het historisch onvermijdelijk was.’

Ook de gebruikelijke beelden van de Berlijnse krakersscene ontbreken in Der Himmel Über Berlin, Kreuzberg als artistiek centrum. ‘Dat was een bewuste keuze. In een eerste versie van het script had ik een schilder ingepland en een galerij in Kreuzberg als een belangrijke plaats in de film. Uiteindelijk heb ik die dingen laten vallen. Ik was een beetje bang om met Kreuzberg in een val te trappen, door gebruik te maken van een scene die naar mijn gevoel voldoende vertegenwoordigd was door de rock & roll. Maar als Bruno uiteindelijk als mens wakker wordt, ligt hij middenin Kreuzberg. Daar drinkt hij zijn eerste kop koffie en die lange straat waar hij met de borstplaat uit zijn engelenbestaan doorheen loopt is de Oranienstrasse, de hoofdstraat van Kreuzberg. Dat vond ik voldoende. Ik vond het niet nodig om die scene verder binnen te dringen.’

‘De manier waarop engelen worden afgebeeld is altijd een projectie van de tijdgeest’

Wie door wat voor achtergrond dan ook is opgegroeid met een beeld van engelen, heeft waarschijnlijk het klassieke plaatje van jongemannen in soepelvallende lange kleding en met vleugels op de rug in gedachten. Damiel en Cassiel zijn echter twee wat oudere jongemannen, die gekleed gaan in lange winterjassen, het halflange haar in een trendy staartje gebonden. ‘Ik ben echt heel lang bezig geweest om alle mogelijke schilderingen en tekeningen te bekijken, naar de manier waarop engelen in de loop der geschiedenis zijn afgebeeld. Er zijn engelen in elke religie, niet alleen bij de christenen. We vonden engelen in allerlei Aziatische godsdiensten maar ook in de Islam en bij de Joden. Engelen zijn altijd de verbindende schakel tussen God en de mensen, een soort boodschappenjongens. Ik moest uiteindelijk tot de slotsom komen dat de manier waarop engelen worden afgebeeld altijd een projectie van de tijdgeest is. Zo zagen ze er in de negentiende eeuw tamelijk romantisch uit en hadden ze bijvoorbeeld in de zestiende eeuw iets Gotisch. We hebben veel uitgeprobeerd, hebben ze allerlei kostuums aangepast en pruiken opgezet. En wapenuitrustingen. Engelen zijn immers ook altijd als strijders voorgesteld. Maar niets werkte echt lekker. Uiteindelijk waren we al aan het filmen en toen wisten we nog niet hoe ze eruit moesten zien. Dus zagen ze eruit als ieder ander, met lange winterjassen, want het was inmiddels koud geworden. Dat staartje was een van de laatste dingen die we met lang haar hebben uitgeprobeerd. Dat hebben we toen maar zo gelaten.’

GEDACHTENSTEM OUDE MAN HOMER:
Aber noch niemandem ist es gelungen, ein Epos des Friedens anzustimmen. Was ist denn am Frieden, dass er nicht auf die Dauer begeistert und dass sich von ihm kaum erzählen lässt?

‘De regisseur van de toekomst’ wordt Wim Wenders vaak genoemd. En het moet gezegd dat zijn films, hoe indringend en vooral ook tastbaar hun realiteit meestal is, vaak weinig met de echte werkelijkheid van alledag te maken hebben maar meer met de wereld zoals Wenders die graag zou zien. Daarin beweegt de hoofdpersoon zich, altijd op zoek naar iets: de eigen identiteit, de zin van het bestaan, de toekomst. Hij verplaatst zich in alle mogelijke vervoersmiddelen, de ruitenwissers in beweging, als om zich een weg vooruit te banen. De wereld is in de films van Wenders met oog voor details in beeld gebracht en bestaat uit kale vaak desolate landschappen en mistige industrieterreinen, lege halfvergane fabrieken en monumenten, vliegvelden, wachtlokalen en pompstations, allen met als belangrijkste functie om te dienen als doorgangssituatie op weg naar dat wat voor ons ligt. Wenders registreert met precisie, niet alleen menselijk handelen maar ook de bakens, de totempalen die we op onze reis tegenkomen en waar we gebruik van maken: reclameborden, flipperkasten, walkie talkies, een winkelwagentje, een motel.

Om zich voor te bereiden op Paris, Texas trok Wenders drie maanden lang door het westen van Amerika en fotografeerde met zijn Plaubel Makina-camera het landschap en zijn inventaris van vreemde opvallende gebouwen en door mensenhanden gemaakte en achtergelaten objecten. Alleen die mensen zelf zijn op de foto’s afwezig. Het is hooguit achtergelaten vuilnis, een richtingaanwijzer of een opschrift op een muur die op de aanwezigheid van levende wezens duiden. De kleuren zijn hard transparant en van een onaardse allesverzengende kracht, werkelijk en onwerkelijk tegelijkertijd, alsof we een blik op de toekomst werpen, een toekomst die reeds hier is.

Twee jaar voor Paris, Texas draaide Wim Wenders in Amerika en met Francis Coppola als producent de miljoenen verslindende film Hammett. De totstandkoming van dit project verliep niet geheel probleemloos en tijdens een pauze maakte de regisseur Der Stand Der Dinge, volgens hemzelf in eerste instantie begonnen vanuit een volstrekt pessimistische zienswijze op de cinema. Der Stand Der Dinge gaat ook over het draaien van een film, een science fiction, over een wereld waarin alle hoop vrijwel verdwenen lijkt. Deze zomer begint Wenders met een nieuwe film: Bis Am Ende Der Welt. Het verhaal speelt zich af in het jaar 2000 en gaat over een reis door zeventien landen. Bis Am Ende Der Welt speelt dus in de toekomst maar de regisseur zou de film zeker niet als science fiction willen bestempelen. ‘Het is zeker geen Star Wars of zoiets. Het jaar 2000 is niet eens meer zo ver weg. Op het moment dat de film uitkomt, zijn we nog maar tien jaar van dat tijdstip verwijderd. Mijn eerste notities over deze film stammen uit 1977, ergens rond die koers. Toen lag het jaar 2000 nog ruim twintig jaar in de toekomst. Het is grappig om te zien dat veel van de dingen die ik toen als science fiction beschreef, inmiddels werkelijkheid zijn geworden. Misschien heb ik niet ver genoeg vooruit gedacht. De film wordt ook geen science fiction in de zin van technologische vooruitgang en dergelijke maar in de zin van menselijk gedrag en relaties. De film probeert in te gaan op de wijzigingen in het menselijk gedrag in verhouding met de tegenwoordige tijd.’

Is zijn kijk op de menselijke soort in die film optimistisch of pessimistisch? ‘O, absoluut optimistisch. Als je er tenminste van uitgaat dat de veronderstelling dat iedereen kan veranderen optimistisch is. Natuurlijk moeten we op het ergste voorbereid zijn, maar dat is niet waar mijn film over gaat.’

Wat Wenders betreft hééft de mensheid dus nog een toekomst? ‘Ik denk niet dat ze enige andere keus heeft.’

Wenn ich aufgebe, dan wird die…
Menschheit ihren Erzähler verlieren.
Und hat die Menschheit einmal ihren Erzähler verloren,
so hat sie auch ihre Kindschaft verloren.