Stemmen Uit Het Oostblok
Le Mystère Des Voix Bulgares
Wereldmuziek bepaalde in de late jaren tachtig mede het cultuurbeeld. Meest opmerkelijk was wellicht het succes van het vrouwenkoor van de Bulgaarse staatsradio. Hun muziek is uniek en overschrijdt moeiteloos alle grenzen tussen volksmuziek, klassiek en avant-garde. Of hoe de erfenis van Orpheus tot klinken komt in Le Mystère Des Voix Bulgares.
door C. Cornell Evers OOR 25/26 16 december 1989
Eind jaren tachtig is de harteklop van het Afrikaanse ritme niet meer van de wereldpodia weg te denken, ontvangt de raï uit Algerije het ene blijk van waardering na het andere en slaagt de Pakistaanse qawwali-zanger Nusrat Fateh Ali Khan erin de gewijde klanken van de Sufi’s – een mystieke groepering binnen de Islam – naar ‘popniveau’ op te tillen. Het meest opmerkelijk is echter het succes van de 25 Bulgaarse vrouwen die samen het koor vormen van de Bulgaarse staatsradio in Sofia, in 1952 opgericht om de nationale volksmuziek verder te ontwikkelen en te promoten. Het westen leerde het koor kennen onder de intrigerende naam Le Mystère Des Voix Bulgares.
MYSTERIUM
Het is aan de Zwitserse radio-journalist en Balkanspecialist Marcel Cellier te danken dat de Bulgaarse cultuur een van haar fraaiste schatten aan de openbaarheid heeft prijs gegeven. Al meer dan twintig jaar doorkruist hij samen met zijn vrouw Cathérine het Balkanschiereiland, de microfoon altijd gebruiksklaar. Hij zag als een van de eersten de enorme rijkdom van het Bulgaarse mysterium, hij en de Nederlandse componist Ton de Leeuw, op wie we later nog terugkomen.
Cellier bracht bij zijn eigen label Disques Cellier twee platen van het koor uit, de eerste alweer tien jaar geleden. Ivo Watts-Russell van het Britse label 4AD, bekend van groepen als Dead Can Dance en Pixies, herkende in de muziek van het koor elementen die naar zijn overtuiging ook een poppubliek zouden kunnen aanspreken en bracht beide platen opnieuw op de markt. Een goede zet, gezien het succes dat de vrouwen sindsdien overal in de wereld genieten. In 1988 maakte Le Mystère Des Voix Bulgares haar eerste grote tournee, met louter uitverkochte concerten. Een impressie hiervan is terug te vinden op de live in Bremen opgenomen langspeler A Cathedral Concert.
De leidster van het koor, dirigente Dorka Gueorguieva Hristova, vindt het nog altijd moeilijk te vatten waarom Le Mystère Des Voix Bulgares bij zo’n groot publiek aanslaat. Zowel liefhebbers van klassiek als pop-, jazz- en folk-fans vinden iets van hun gading in de Bulgaarse klanken, terwijl popmuzikante Kate Bush zelfs naar Bulgarije afreisde om de dames van het eveneens enorme populaire Trio Bulgarka te bewegen hun medewerking te verlenen aan haar recente langspeler The Sensual World.
Hristova: ‘Het is niet zo gemakkelijk te verklaren waarom wij ineens zo populair zijn en waarom vooral ook veel jonge mensen in onze traditionele muziek zijn geïnteresseerd. Ik denk dat dat ook komt omdat het voor hen iets unieks is. Ze kunnen er hun kennis over muziek mee verrijken en dat vervolgens door laten werken in hun eigen bezigheden als liedjesschrijvers en muzikanten van rockgroepen. En natuurlijk moest er eerst iemand komen die deze muziek, onze traditionele muziek, onder de aandacht van de wereld bracht. Dat heeft Cellier gedaan. Cellier heeft ervoor gezorgd dat de wereld onze muziek leerde kennen.’
Niet alleen Marcel Cellier maar ook de Nederlander Ton de Leeuw kwam al in een ‘vroeg’ stadium onder de indruk van het stemmenmateriaal dat de staatsradio in Sofia tot haar beschikking heeft. Hristova: ‘Ik herinner me nog heel goed dat ik professor De Leeuw in ’74 voor het eerst ontmoette. Hij kwam bij een van de repetities en hij was erg onder de indruk, niet alleen door het traditionele aspect van de muziek maar ook door de composities en de arrangementen. Hij nodigde mij uit voor een seminar waar ik de deelnemers over onze muziek informeerde en demonstraties verzorgde. Dat was echt een confrontatie tussen oost en west, waarop tien, twaalf jaar later ineens respons kwam.’
HANDWERKERSGILDE
Volgens Hristova schuilt de aantrekkelijkheid van de muziek van het radiokoor niet alleen in de kristalhelder gezongen melodieën maar is het vooral ook de kracht van de stemmen die velen aanspreekt. Een deel van het geheim van de Bulgaarse stemmen is eigenlijk niet zozeer een geheim als wel een mysterium. In de middeleeuwen werd dit woord gebruikt om een handwerkersgilde aan te duiden, een groep ambachtslieden die een bepaalde kunstvorm of bekwaamheid in praktijk brachten die alleen aan hen bekend was en die van generatie op generatie werd doorgegeven. De zangkunst wordt in Bulgarije hoog gewaardeerd, wat eigenlijk niet meer dan logisch is in een land dat onder andere een deel van Thracië omvat, een landstreek die door haar muzikanten al bij de oude Grieken hoog aangeschreven stond. De mythologische Orfeus was een Thracische zanger.
Wie de Bulgaarse vrouwen hoort zingen voelt ook de mysterieuze krachten die hen inspireren en die verantwoordelijk zijn voor het erg aardse karakter van de muziek, het ‘dicht-bij-de-natuur’-gevoel. Het is muziek voor mensen die genoeg hebben van door machines gedomineerde cultuurvormen en die behalve emotie ook de spiritualiteit terug willen in de muziek. Hristova: ‘Deze typisch Bulgaarse stemmen zijn heel natuurlijk. Geen van deze vrouwen is een geschoolde vocaliste. Zij zijn ieder voor zich met deze stem geboren en zingen al hun hele leven op deze manier.’ En over de spirituele kant: ‘Iedereen zoekt op een of andere manier naar een direct contact met de menselijke ziel en ik denk echt dat zingen daarvoor een van de beste methoden is. Ons land is eeuwenlang onder vreemde overheersing gebukt gegaan. Mensen konden alleen maar aan hun gevoelens uiting geven door te zingen. Dat was ons spirituele leven.’
DISSONANT
Dorka Gueorguieva Hristova legt uit waarom de gezangen van het koor voor onze westerse oren zo ongewoon klinken: ‘Sowieso is de manier van arrangeren erg interessant. Onze componisten maken namelijk geen gebruik van de traditionele Europese manier van harmoniseren. Ze vallen terug op elementen uit onze traditionele muziek. Zo gebruiken ze bijvoorbeeld de polyfonie, maar niet de verticale maar juist de lineaire polyfonie. Ze passen dissonante intervallen toe. De harmonieën zijn dissonant in plaats van de hele tijd consonant. Eigenlijk klinkt onze muziek tamelijk hedendaags. Heel veel moderne componisten hebben dan ook in de Bulgaarse muziek allerlei elementen gevonden, met betrekking tot het ritme maar ook in het timbre van de vocalen, waar zij hun hele leven naar gezocht hebben. Ik denk dat voor velen van hen de Bulgaarse muziek een schat is die hen in staat stelt hun eigen muziek een stuk rijker te maken.’
Hristova wijst bij herhaling op het natuurlijke karakter van de gezangen. Toch moet het voor de dames een ware tour de force zijn om de niet echt gemakkelijke klankenreeksen zo helder ten gehore te brengen. Hristova: ‘Het is ook erg zwaar. Ik denk niet dat deze manier van zingen geleerd kan worden. Natuurlijk kunnen mensen het proberen en een aardig eind in de richting komen. Ze zullen echter altijd heel gespannen blijven zingen. De ornamenten, de kreten en zo zijn enorm moeilijk onder de knie te krijgen. Het zou heel artificieel klinken, minder wild.’
Het repertoire van het koor omvat meer dan 10.000 liederen. Velen zijn, zoals gezegd, beïnvloed door 1000 jaar christelijke en byzantijnse overheersing en 500 jaar wrede ottomaanse onderdrukking. Het ensemble voert echter ook stukken uit van moderne componisten als Philips Koutev, Dimitar Dinev, Nikolai Kaufmann, Stefan Kanev en Stafan Mutafchiev. Onlangs waren de Bulgaarse vrouwen in de studio, samen met de Amerikaanse minimal-componist Terry Riley, om een compositie van de laatste op te nemen. Hristova: ‘Hij heeft het enorm professioneel aangepakt. Het stuk is juist zo enorm sterk omdat hij niet zomaar wat uit onze traditionele muziek heeft geciteerd, hij heeft zich enorm in de materie verdiept. Hij heeft begrepen dat onze muziek op een bepaalde manier ertoe kan bijdragen dat de menselijke soort blijft voortbestaan.’ ●